Z ADAMEM ZAMOYSKIM

Żeby jeszcze bardziej skomplikować biografię dodam, iż urodziłem się w Nowym Jorku. A stało się to trochę przez przypadek. Moi rodzice opuścili Polskę w 1939 r. Ojciec, Stefan, doktor praw Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz ppłk Wojska Polskiego, ze sztabem Rydza-Śmigłego znalazł się w Rumunii, a stamtąd przedostał się do Francji, następnie dowodził kompanią pod Narvikiem, bił się w kampanii francuskiej, później walczył u gen. Maczka. Po przyjeździe do Anglii został adiutantem gen. Sikorskiego. Za kampanię wojenną ojciec został odznaczony m.in. Srebrnym Krzyżem Virtuti Militari, Krzyżem Walecznych, Orderem Imperium Brytyjskiego, francuskim Croix de Guerre z Palmą. Koniec wojny zastał ojca w Londynie. Natomiast moja matka, Elżbieta Czartoryska, została na początku wojny aresztowana przez Niemców i wywieziona do Włoch. Stamtąd, poprzez koligacje z włoską rodziną królewską udało je się przedostać do Hiszpanii i przez Portugalię, Brazylię wylądowała w Ameryce, i dopiero stamtąd dołączyła do ojca w Anglii. Urodziłem się w Nowym Jorku dlatego, że musiała tam wrócić, aby wznowić paszport. Ale już jako dwutygodniowy noworodek znalazłem się w Londynie. Wychowywałem się w Anglii, Francji, Włoszech i Hiszpanii wśród swoich kuzynów. Tak więc dorastałem w różnych kulturach europejskich. W szkole uczyłem się po angielsku, a w domu rodzice dbali, abym mówił po polsku. Wychowany byłem w duchu bardzo patriotycznym.

Przede wszystkim zajmowali się pracą społeczną. Mieli bardzo dobre kontakty w Anglii i w Europie. Dzięki francuskim koligacjom moje matki niewielkie środki finansowe uratowały się zagranicą. Rodzice nie byli bogaci, ale mieli z czego żyć. Ojciec pracował dorywczo jako konsultant w dziedzinie hodowli koni. Był ich wielkim miłośnikiem i znawcą. Ponadto ojciec zajmował się Biblioteką Polską w Paryżu, później w Londynie Instytutem Sikorskiego, był również jednym z fundatorów POSK-u. Matka, również dorywczo, była sekretarką w Ognisku Polskim. Ojciec zmarł w 1976 r. w San Franciso, a matka w 1989 r. w Genewie.

Kiedy zdecydował się Pan odwiedzić Polskę?

W pierwsze wakacje po ukończeniu 18 lat postanowiłem przyjechać do Polski. Był to rok 1967. W domu rodzice mówili mi, że wszystko co polskie jest wspaniałe, ale nie mogłem potwierdzić tego w Londynie, gdyż Polska w świadomości Anglików w ogóle nie istniała. Musiałem sprawdzić osobiście. Wsiadłem w pociąg i przyjechałem. Przez miesiąc odwiedzałem rodzinę, poznawałem kraj. Byłem w Warszawie, Krakowie, Zamościu, Poznaniu, w różnych majątkach związanych z rodziną. Rodzinny majątek mojego ojca to Wysock koło Jarosławia (mieści się w nim obecnie dom opieki społecznej). Podczas tych podróży czułem się cudownie, Polska mnie zafascynowała, obserwowałem dziejącą się historię w trakcie jej trwania. Znalezienie się w państwie komunistycznym było dla mnie czymś takim, jak bym się znalazł na dworze Ludwika XIV czy u boku Napoleona pod Austerlitz. Miałem sporą wiedzę o funkcjonowaniu systemu komunistycznego i mogłem zobaczyć, jak to wygląda na co dzień, rozmawiać z ludźmi. A to ludzie, a nie przywódcy i królowie, tworzą historię prawdziwą. Od tamtego czasu przyjeżdżałem do Polski rokrocznie, a po 1980 roku kilka razy na rok. Znacznie poprawił się mój język polski, którym dzisiaj mówię swobodnie.

Czy stara się Pan o odzyskanie majątku koło Jarosławia?

Właściwie nie. Zaznaczyłem swoje zainteresowanie. Może kiedy dom opieki społecznej zostanie przeniesiony, a powinien, bo budynek nie nadaje się do takiej funkcji, dałoby się coś zrobić. Nie zamierzam jednak prowadzić walki o zwrot, gdyż nie lubię chodzić po sądach i walić głową w mur. Jestem zwolennikiem patrzenia w przyszłość, mimo, iż jestem historykiem. Kupiłem mieszkanie w starej warszawskiej kamienicy, wykupiłem kilku innych właścicieli, mam parę małych terenów na wsi, które nabyłem za niewielkie pieniądze. W rejonie Zamościa chciałbym kupić jakiś większy teren, żeby postawić tam dom.

Dawniej przychodziłem z ojcem do Ogniska Polskiego, gdzie spotykało się elitę polskiej emigracji. Pamiętam generałów Andersa i Bora-Komorowskiego, hrabiego Edwarda Raczyńskiego. Ci wszyscy ludzie zresztą przychodzili do nas do domu. Brałem też z ojcem udział w uroczystościach rocznicowych, obchodach, także w pogrzebach. Wybudowany później Polski Ośrodek Społeczno-Kulturalny (POSK) mnie nie pociąga; to nie jest miejsce historyczne, nie ma atmosfery. Rzadko tam chodzę, tylko do biblioteki. Bywam też czasami w Instytucie Sikorskiego. Zresztą, my nigdy nie mieszkaliśmy w tradycyjnych skupiskach polskich w Londynie, jakim np. był i jest Ealing. Najpierw mieszkaliśmy w St. John’s Wood, później na Kensingtonie.

Czyta Pan londyński Dziennik Polski?

Rodzice czytali, żeby wiedzieć co dzieje się w środowiskach polskich w Wielkiej Brytanii. Ja również przez jakiś czas prenumerowałem, ale czytałem tylko nekrologi. Dziennik Polski był jedynym źródłem informacji, kto umarł. Wiadomości na łamach Dziennika dotyczyły tylko świata, z Polski nic nie napływało. Zrezygnowałem z prenumeraty, gdyż o świecie mogłem czytać w gazetach angielskich. Od jakiegoś czasu w Dzienniku Polskim są informacje o Polsce i Polakach, ale do prenumeraty już nie wróciłem. Obecnie ukazuje się kilka polskich gazet bezpłatnych, ale dzisiaj właściwie nie czytam żadnych gazet – strata czasu.

Kontynuuje Pan rodzinną tradycję pracy charytatywnej?

Rzeczywiście, skłonności do pracy społecznej wyniosłem z domu. Już w latach 80. rozpocząłem organizowanie pomocy medycznej dla Polski. Później, już w Warszawie na Saskiej Kępie, założyłem Fundację św. Jana Jerozolimskiego, w której mieści się ośrodek dla dzieci z trudnych rodzin. W 1991 r. pomogłem przy założeniu Fundacji Czartoryskich w Krakowie, której od trzech lat jestem prezesem. Przygotowujemy plan wielkiego remontu muzeum, które jest w opłakanym stanie. Zbiory tam zgromadzone mają wielką wartość historyczną, a nie mogą być należycie wyeksponowane. Zajmuję się tak wieloma sprawami, że właściwie nie mam na nic czasu. Jednak większość życia spędzam w Londynie, gdzie mogę spokojnie pracować pisząc książki historyczne. W ten sposób zarabiam na życie. Ostatnio pracowałem bardzo intensywnie nad książką o kampanii rosyjskiej Napoleona pt. „Rok 1812”, ukazała się w tym roku również w Polsce. Myślę jednak, że z biegiem czasu coraz więcej będę przebywał w Polsce.

Napisałem wiele książek na różne tematy, m.in. biografie Chopina, Paderewskiego, Stanisława Augusta Poniatowskiego, historię Polski, historię lotnictwa polskiego, o roku 1920 itd. Historię Polski zawsze próbuję wplatać w dzieje Europy i świata. Uważam, że jednym z polskich błędów popełnianych od wieków jest stanie na uboczu wydarzeń europejskich i światowych. Polska i Polacy nie są kojarzeni w szerszych międzynarodowych kontekstach historycznych i politycznych. Ja staram się te luki uzupełniać.

Czy napisałby Pan książkę o polityce współczesnej, np. o dwudziestoleciu międzywojennym?

Staram się zanadto nie wchodzić w tak bliskie tematy, które dla historyka są bardzo trudne ze względu na niewystarczające dostępne materiały. Poza tym, reagowałbym zbyt emocjonalnie. Tak samo czytelnicy. Bardzo trudno jest pisać o np. Piłsudskim na zimno, bez emocji, zaangażowania. Taka książka od razu wzbudziłaby wielkie kontrowersje w społeczeństwie. Inny przykład. O Dmowskim też chyba nie można napisać rozsądnej książki. A to dlatego, że zaraz nastąpił Holocaust i totalna dyskredytacja typu myśli prawicowej głoszonej przez endecję. Autor takiego dzieła byłby napadnięty i przez obrońców, i przez potępicieli Dmowskiego. Te emocje są nadal żywe z różnych, zresztą zrozumiałych, względów, i trudno jest o obiektywność. Moim zdaniem, II RP miała niesamowite osiągnięcia, które nie są należycie doceniane. Nie pamięta się, czego ówcześni politycy dokonali po 123 latach zaborów w dziedzinie budowy państwa od podstaw, w szkolnictwie, w przemyśle. To II RP wychowała niesamowitych ludzi, którzy doskonale zdali egzamin podczas II wojny światowej, a potem, jako emigranci zorganizowali w Londynie nie tylko własny rząd, ale także oświatę, biblioteki, służbę zdrowia, instytucje kulturalne, gazety, ośrodki opieki społecznej, parafie. Kontynuowali państwo wierne narodowi. Natomiast nie wolno zapomnieć, że II RP stworzyła życie polityczne nie do przyjęcia – bałagan w ówczesnym Sejmie był większy niż obecnie. W efekcie mieliśmy przewrót majowy, walki bratobójcze, rządy autorytarne, Berezę Kartuską.. Były więc blaski i cienie. Ludzie nie chcą tego dostrzec, widzą tylko dwie barwy. Myślę, że tak jest również w dzisiejszej Polsce. To jest objaw niedojrzałości społeczeństwa, który wynika z wieloletniej niewoli.

Czy Polska dobrze korzysta z emigrantów rozsianych po świecie?

Fatalnie. Kiedy Tadeusz Mazowiecki utworzył rząd wszyscy w Londynie czekaliśmy na jakiś sygnał z Warszawy, że jesteśmy potrzebni i powinniśmy natychmiast zasiąść do wioseł. Czkaliśmy daremnie. Sami zaczęliśmy przyjeżdżać do Warszawy oferując swoją pomoc. Nikt się nami nie interesował. Szansa została zmarnowana. Nikt w Polsce nie zdawał sobie sprawy, i nie zdaje nadal, jak patriotycznie nastawiona jest emigracja i ile gotowa jest zrobić dla Polski – nie tylko w Wielkiej Brytanii, ale także w USA, Kanadzie, Australii – wszędzie. Na początku lat 90. byliśmy kartą atutową do wygrania. Premierzy co prawda przyjeżdżali do Londynu, ale po ich wizytach nie było żadnych efektów. Robiliśmy więc w Londynie dla Polski co mogliśmy. Timothy Garton Ash, Neal Ascherson, Norman Davies i ja myśleliśmy o stworzeniu w Londynie coś w rodzaju lobby które by mogło pozytywnie przedstawiać Polskę w mediach brytyjskich. A możliwości mieliśmy naprawdę duże. Ale nikt nas o niczym nie raczył informować. Raz tylko się zdarzyło, że przed wizytą Lecha Wałęsy ambasador RP w ostatniej chwili zapytał mnie czy mogę coś zrobić aby urobić opinię publiczną. Zamieściłem w Sunday Times ogromy wywiad z Wałęsą. Obecnie pomoc Polonii nie jest już tak ważna, jaka była 17 lat temu. Dzisiaj emigracja działa indywidualnie, każdy na własną rękę, i dużo wnosi do rozwoju kraju. Ale nikt nie dba o profil Polski w opinii zagranicznej, a to błąd, powtarzany przez wszystkie kolejne rządy.

Myśli Pan, że mogłoby powstać światowe polskie lobby, takie, jakie np. mają Żydzi?

Dziękuję za rozmowę.