Można powiedzieć za autorem, że ta książka składa się z czterech części: pierwsza dotyczy czasów PRL, druga to „polskie winy”, trzecia obejmuje siły, które wpływają na ową „historyczna pamięć”, a czwarta zawiera krótkie komentarze ostatnich lat na temat obrazu polskiej historii.

Pierwszą część rozpoczyna artykuł opublikowany w 1987 roku w „Arce”, dotyczy ona ustaleń między gen. Jaruzelskim a M. Gorbaczowem, m. in. na temat Katynia i „białych plam”. Przy okazji mała uwaga, dotycząca stwierdzenia ze str. 23: Józef Stalin czyli Dżugaszwili nie był Rosjaninem tylko Gruzinem i uwaga autora: dla Polaków stosunki polsko-radzieckie są utożsamiane ze stosunkami polsko-rosyjskimi z czasów tuż przed rozbiorami i z czasów samych rozbiorów.

Dalej, w książce są uwagi na temat zrabowania przez towarzyszy radzieckich polskich archiwaliów. Dla równowagi autor pisze o niemieckich archiwaliach, skonfiskowanych przez Polaków w czasach II wojny, choć te dwie sprawy są różne. Czytelnik może też wiele dowiedzieć się o Instytucie Pamięci Narodowej i jego ustawowej roli. Jaka jest tradycja historyczna Polski i jej znajomość przez Polaków: czy Polska zawsze ma występować w roli ofiary, jako „daleki, mało znany przez Zachód kraj”?

Autor przypomina rolę zachodnich polityków w przekazaniu Polski Stalinowi w Jałcie, przypomina też napaść ze strony ZSRR w dniu 17 września 1939 roku, konfrontując ten akt z zajęciem przez Polskę Zaolzia. Przypomina prof. Nowak również zbrodnię katyńską.

Pisze o naszej kulturze, wspomina casus Lecha Wałęsy oraz „nacjonalizmy” po I wojnie światowej, które stały u podłoża powstania niezależnych państw, m.in. Polski. Autor ukazuje stanowisko naukowców rosyjskich wobec stosunków polsko-rosyjskich. Jest to ważna kwestia, ale Rosjanie ukazują ten problem „po swojemu”, wbrew historii. Na tle w/w interesująco wyglądają stale aktualne poglądy Prymasa Stefana Wyszyńskiego na temat narodu.

Dalej, autor omawia poglądy Romana Dmowskiego, wspomina różne rocznice, m.in. konfederacji targowickiej, kampanii wrześniowej czy polsko-litewskiej unii w Horodle; pisze o Holocauście i pozytywnej roli Żydów w rozwoju Polski, czy o idei powstańczej w polskiej myśli politycznej.

Znakomita książka, która porusza wiele aktualnych problemów; nawet historia odnosi się w niej do czasów współczesnych. Kiedy profesor Nowak ją wydawał, polski i światowy Kościół był wolny od zawirowań. Podobnie optymistycznie można było patrzeć na nowego prezydenta. Czas, który przeszedł pokazał, że problemy mogą być wszędzie. I ta pięknie wydana książka, z licznymi ilustracjami,  pozwala na dokonanie odpowiednich porównań.

                                                                                              Jacek Potocki

Andrzej Nowak. „Historia i polityka”. Wydawnictwo „Biały Kruk”, Kraków, str. 398