Pogląd ten był podłożem działań nacjonalistów ukraińskich w kierunku pozyskania Łemków, a dla władz polskich po II wojnie światowej był pretekstem do włączenia Łemków do „akcji Wisła”, czyli przesiedleniem ich na Ziemie Odzyskane.

Sami Łemkowie, bardzo wrażliwi na punkcie swego pochodzenia twierdzą, że nie są oni szczepem ukraińskim, tylko wywodzą się od tzw. Białych Chorwatów, natomiast Ukraińcy chcą ich ukrainizować.

Sama książka składa się z czterech części: zasadniczej, pióra głównego autora, obejmującą historię Łemków, dwóch esejów, pióra znanych Łemków, małżeństwa Goczów oraz ostatniego eseju na temat  rodziny łemkowskiej, pióra działacza kulturalnego tego narodu, Bogdana Gambala.

Kraj Łemków to kraina leżąca po obu stronach Karpat, gdzie Łemkowie bratali się ze Słowakami, uprawiali na marnych glebach rolnictwo. Autor pisze o domach Łemków, o ich ubiorze, o świadomości narodowej; wspomina negatywny wpływ konfederacji barskiej na ich losy. Mimo że byli wyzyskiwani przez polskich panów, zawsze wśród nich działała opcja propolska, chociaż narodził się wśród nich ruch rusofilski; zatem Łemkowie mogli liczyć na wsparcie Rosji. Byli oni też skupieni wokół cerkwi prawosławnej. Jednocześnie wokół Łemków kręcili się narodowcy ukraińscy, przerażeni rusofilią tego narodu. Podobnie przerażeni byli Austriacy, których poddanymi stali się Łemkowie w okresie zaborów. Autor przytacza postaci antyaustriackiego ruchu wśród Łemków.

Autor pisze o Łemkowszczyźnie po I wojnie światowej, o ukrainizujących działaniach narodowców ukraińskich i o stosunkach Łemków z Polską. A także o stosunku Łemków do Rosji i do prawosławia i o konflikcie grupy ukrainofilskiej z rusofilską. Autor sporo miejsca poświęca malarzowi Epifanijowi Drowniakowi, znanemu jako Nikifor. Pisze o walkach Łemków w kampanii wrześniowej przeciwko Niemcom, którzy popierali nacjonalistów ukraińskich. Wspomina o prześladowaniach inteligencji łemkowskiej przez Ukraińców w Krynicy, którą Ukraińcy chcieli przekształcić w swoje miasto.

Łemkowie w czasie okupacji niemieckiej byli tak samo prześladowani jak Polacy, zarówno przez Niemców jak i przez ukraińskich policjantów. Na terenie Łemkowszczyzny wtedy pojawił się ruch komunistyczny (Władysław Gomułka), bazujący na dawnych strukturach KPP. Autor pisze o wręcz entuzjastycznym przyjęciu przez Łemków wkraczających oddziałów Armii Czerwonej, której oficerowie polityczni namawiali Łemków do przesiedlenia się na Ukrainę i do wstąpienia w szeregi Armii Czerwonej: część z nich przesiedliła się dobrowolnie, a część przesiedlono przymusowo.

Strona polska, jak zwykle w czasach stalinowskich, nic do powiedzenia w tej sprawie nie miała. Natomiast Łemków bronił Władysław Gomułka, o czym jest w książce. Potem jest mowa o wysiedleniu Łemków w ramach „Akcji Wisła”, mimo że odnosili się oni wrogo do OUN-UPA; większość Łemków wysiedlono na Dolny Śląsk, choć część z nich przesiedlono do Lubuskiego i na Pomorze Zachodnie.

W PRL Łemkowie starali się wrócić na stare swoje ziemie. Nic z tego nie wyszło. Więc Łemkowie zaczęli organizować się w „nowych miejscach”. Autor pisze o organizacjach Łemków. Z kolei, eseje państwa Goczów, to głównie wspomnienia dawnego życia na Łemkowszyźnie, natomiast esej  Bogdana Gambala poświęcony jest współczesnym organizacjom kulturalnym Łemków, a zwłaszcza „Ruskiej Bursie”, a także nauczaniu języka łemkowskiego, finansowanemu przez państwo polskie.

Bardzo dobra książka o niewielkim narodzie, żyjącym w Polsce. Naród ten przez wieki walczył o samostanowienie, ale był wobec Polski lojalny. Czy musiał ten naród podlegać przesiedleniu? Na uwagę czytelnika zasługują liczne zdjęcia.

                                                                                              Jacek Potocki

Marek A. Koprowski, „Łemkowie. Losy zaginionego narodu”. Wydawnictwo „Replika”, Poznań 2021, s. 254