Drewno agarowe – Aquilaria sinensis – rosło na terenach prowincji Guangdong, także na obszarze wyspy, którą Anglicy zajęli w 1841 roku. Żywica drzewa agarowego była wykorzystywana do wyrobu zapachów, w ziołolecznictwie, dodawana do wina i likierów. Jego drewno używano do wyrobu kadzidełek, różańców buddyjskich i przedmiotów dekoracyjnych, a korę do wyrobu papieru. Drewno agarowe i jego wyroby były ekspediowane w świat, z portów na wyspie zwanej przez Kantończyków Heung Kong, co oznacza „Pachnący Port”. Kiedy na wyspie pojawili się Brytyjczycy, zaczęli tę kantońską nazwę wymawiać „Hong” i „Kong”. Potem nazwę tę rozciągnęli na wszystkie kontrolowane przez nich obszary.

 Kiedy jednak zajmowali maleńką wyspę pachnącą agarem, miała ona około 28 km kwadratowych i maleńkie porty, które Anglicy powoli rozwijali. Każdego roku coraz więcej statków wpływało do portów Hongkongu. W 1844 roku odnotowano wpłynięcie 538 statków, w 1845 roku do portu wpłynęły 672 statki, w 1851 roku 1082 statki i 2 179 jednostek w 1859 roku.

Hongkong zaczął przyciągać kupców, kapitał i zwykłych ludzi, upatrujących poprawę ich warunków życia w tej brytyjskiej kolonii. W czasie drugiej wojny opiumowej, w roku 1856 fabryki w Kantonie, który był do tej pory centrum handlowym, zostały spalone, co spowodowało, że kupcy przenieśli się do Hongkongu, który gwarantował im dalszy rozwój. Do Hongkongu zaczął też napływać kapitał z kontynentu. W porcie zrobiło się ciasno. Jedne statki przywoziły tu bursztyn, orzechy betelu (używka), kamforę, bawełnę, skóry i futra, ryż, mydło, wino, wyroby wełniane, inne wywoziły wyroby bambusowe, porcelanę, perły, meble, kość słoniową, wyroby z lakieru, jedwab, herbatę i petardy.

Atrakcyjność tego bezpiecznego miejsca spowodowała, że Hongkong przyciągał coraz więcej kupców z różnych stron świata. W 1861 roku wpłynęło do niego 2 545 statków, a już 4 791 w 1870 roku i 5 775 statków w 1880 roku. W 1890 roku liczba ta wzrosła do 8 219 statków, a w 1898 roku do 11 058 statków.

I w tym miejscu od początku jego funkcjonowania obsługiwano handel chiński. Według statystyk w 1867 roku 20% całkowitego importu cesarskich Chin pochodziło z Hongkongu. Hongkong był też miejscem, z którego 14% całkowitego eksportu Chin wypływało w świat. W roku 1880 było to już odpowiednio –  37% wartości chińskiego importu i 21% eksportu.

Ta dobrze prosperująca wymiana handlowa została przerwana w czasie okupacji wyspy przez Japończyków, która trwała od 8 grudnia 1941 do 15 sierpnia 1945. Japończycy  traktowali Hongkong jak magazyn zaopatrzenia i bazę remontową w Azji Wschodniej. Przejęli kontrolę nad większością fabryk, przejęli mienie handlarzy i banki. Wprowadzili do obrotu japoński jen. System ekonomiczny wyspy się załamał.

Most Marco Polo – to tu 7 lipca 1937 roku padły pierwsze strzały w wojnie na Dalekim Wschodzie. Fot. EP

 Napaść Japonii na Chiny w 1937 roku spowodowała exodus ludności. Uciekali na tereny przez Japończyków jeszcze niezajęte. Przez dwa następne lata liczba uchodźców z Chin wyniosła 500 tysięcy. Wielu uciekło do Hongkongu. Jego granice codziennie przekraczało do 5 tysięcy osób. W 1938 roku populacja wyspy wynosiła już 1,5 mln. W roku 1939 kolejne 150 tysięcy ludzi szukało bezpieczeństwa w Hongkongu. Mały Hongkong nie był w stanie wyżywić tak dużej liczby uciekinierów. Kiedy zajęli go Japończycy sytuacja stała się tragiczna. Głód zmusił tysiące mieszkańców wyspy do ucieczki. Brytyjczycy przenosili się do pobliskiego Makau, a Chińczyków deportowano na kontynent. Do roku 1945 liczba mieszkańców Hongkongu zmalała do 600 tysięcy.

Zajmowanie wyspy: https://mediakron.bc.edu/edges/japanese-invasion-of-hong-kong-from-shumchun

W okresie okupacji Japończycy zachowali te gałęzie przemysłu, które były potrzebne do prowadzenia wojny, jak przemysł stoczniowy, chemiczny, spożywczy i zapałczarski.  Handel zagraniczny został przejęty przez Japończyków i podporządkowany ich potrzebom. Japończycy prowadzili też handel z Wolnymi Chinami, z których musieli importować materiały i towary potrzebne do funkcjonowania Hongkongu.

 Termin Wolne Chiny,  w czasie wojny chińsko-japońskiej odnosił się do tych obszarów Chin, których Japonia nie kontrolowała. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Japanese_Occupation_-_Map.jpg

Koniec wojny nie oznaczał, że Brytyjczycy odzyskają Hongkong. Czang Kaj-szek opowiadał się za powrotem do Chin wszystkich terytoriów w przeszłości „zagarniętych siłą”. To m.in. był Hongkong, jednak wojna domowa, która trwała w Chinach od sierpnia 1927 roku, zawieszona na okres wojny z Japończykami i wznowiona w 1947 roku, odsuwała w przyszłość realizację tej zapowiedzi. Komuniści też nie spieszyli się z odzyskaniem Hongkongu, chociaż mogli to zrobić jesienią 1949 roku, kiedy Chińska Armia Ludowo-Wyzwoleńcza stanęła na brzegu rzeki Szenhzen, granicy między Chinami a kolonią. Ten krok im się wtedy nie opłacał, ponieważ mieli do pokonania wroga wewnętrznego, a zewnętrzny im nie zagrażał. Pragmatycznie myślący Chińczycy uznali, że nie należy się spieszyć z odzyskaniem Hongkongu, ponieważ Hongkong i Makau, to były jedyne miejsca, w których Chiny mogły przeprowadzać transakcje handlowe ze światem zewnętrznym.

Brytyjczycy szybko zaczęli przywracać pozycję Hongkongu. Do listopada 1945 roku przywrócono wolny rynek. Na początku 1946 roku Hongkong liczył już około miliona mieszkańców, jednak to, co działo się wewnątrz Chin, w bezpośredni sposób wpływało na gospodarkę Hongkongu. Coraz więcej ludzi uciekało z kontynentu. Walki, głód, bezrobocie i zagrożenie życia, wywołały nową falę uchodźców i to zarówno bogatych, jak i biednych. Ci pierwsi przynieśli ze sobą kapitał, ci drudzy byli tanią siłą roboczą potrzebną Hongkongowi do powojennej odbudowy. W roku 1947 liczba mieszkańców Hongkongu wyniosła już 1,8 mln, a do połowy 1950 roku wzrosła do 2,2 mln. W najbardziej dramatycznym 1949 roku do Hongkongu docierało miesięcznie 100 tysięcy uchodźców, głównie z Guangzhou (Kanton) i Szanghaju.

Ekonomiczne związki Hongkongu i Chin zmieniły się po powstaniu w 1949 roku Chińskiej Republiki Ludowej i po wybuchu wojny koreańskiej. Chiny były na arenie międzynarodowej izolowane politycznie i ekonomicznie. Embargo handlowe nałożone na ChRL przez Stany Zjednoczone w 1949 roku i ONZ w 1951 roku, ograniczyło oficjalną wymianę towarową między kolonią a kontynentem, powodując jej znaczny spadek. W tym czasie do Hongkongu nie docierały towary od chińskich kontrahentów, a w magazynach HK zalegały towary niewysłane do odbiorców na kontynencie. Podczas gdy w 1951 roku hongkoński eksport do ChRL wynosił 1,6 mld dolarów hongkońskich (HKD), to w 1952 roku już tylko 500 mln HKD, co natychmiast doprowadziło gospodarkę kolonii do zapaści.

Nieoficjalna wymiana trwała jednak nadal i mimo protestów Zachodu, głównie USA, Chiny kupowały w Hongkongu niemal wszystko, co było na listach CoCOM – Komitetu Koordynacyjnego Wielostronnej Kontroli Eksportu, w tym zaawansowane technologie.

Przez następne 20 kilka lat handel między Hongkongiem a ChRL nadal odbywał się na zasadach entrepôt. Do Hongkongu dostarczano tanie chińskie towary, które częściowo pozostawały na wyspie, a częściowo były reeksportowane dalej.

Kolonia stała się terytorium tranzytowym w handlu zagranicznym Chin, ale także głównym importerem chińskich towarów, w tym wody, elektryczności i żywności.

Hongkong był też pośrednikiem między gospodarką Chin a wolnorynkową gospodarką światową. Poprzez Hongkong ChRL handlowała z państwami kapitalistycznymi, unikając oskarżeń o łamanie zasad ideologii. Ten sposób „wymiany międzynarodowej” dostarczał Chinom środków dewizowych potrzebnych do rozliczeń z innymi partnerami handlowymi. Szacuje się, że cała wymiana średnio wynosiła wówczas około 4 mld USD rocznie, a środki pochodzące z HK stanowiły połowę tej kwoty. Nie były one, jak widać, imponujące, jak zresztą i cała wymiana handlowa Chin z zagranicą. Wynikało to z ówcześnie obowiązującej koncepcji samowystarczalności gospodarki chińskiej: Chiny kupowały za granicą jedynie towary, których same nie produkowały. 

WYKORZYSTAĆ POTENCJAŁ

Było wiadomo, że Hongkong musi wrócić do Chin. W roku 1997 kończyła się 99-letnia dzierżawa półwyspu Koulun, będącego częścią brytyjskiej kolonii Hongkong. Było też wiadomo, że nie można zniszczyć ekonomicznego potencjału Hongkongu. Strony się co do tego dogadały. Hongkong miał funkcjonować jako „jedno państwo, dwa systemy”. Nie kolidowało to z chińską wizją przyszłości ich państwa. W 1978 Deng Xiaoping – ówczesny przywódca ChRL – zapalił zielone światło dla ekonomicznych reform, w myśl hasła – „nieważne, jakiego koloru jest kot, ważne, by łapał myszy”, a to przełożone na język ulicy znaczyło – „bogaćcie się”.

W okresie przejściowym, tj. od podpisania porozumienia chińsko-brytyjskiego w grudniu 1984 roku do przejęcia kolonii przez Chiny w roku 1997, Hongkong umacniał swoją pozycję jako „chińskie okno na świat”. Ciągle był pośrednikiem – pośrednictwo pozwalało zmniejszyć koszty, a doświadczenia Hongkongu gwarantowały właściwe efekty – w chińskim handlu zagranicznym, dostawcą towarów na rynek chiński oraz przetwórcą chińskich półproduktów w pełnowartościowe towary eksportowane z Hongkongu. W tym czasie zaczął oferować również usługi finansowe i transportowe, a Chiny zaczęły w otwarty sposób korzystać z doświadczeń Hongkongu, jako centrum liberalnego handlu i pośrednika w swoich kontaktach finansowych ze światem.

Od momentu rozpoczęcia w Chinach reform, Hongkong stał się także miejscem pozyskiwania zagranicznego kapitału dla Chin. W latach 1979–82 firmy chińskie pozyskały 6%, a w 1987 – 31% całości pożyczek zagranicznych. To także miejsce wprowadzania firm z kontynentu na fora wolnorynkowej gospodarki. Pomimo różnic w systemie prawnym i innych zasad działania biznesu w liberalnej gospodarce Hongkongu, wiele chińskich przedsiębiorstw zakładało tam swoje filie, dostosowując się do istniejących w HK warunków gospodarki. I na odwrót – wiele hongkońskich biznesów przenosiło się do Chin, ponieważ tam siła robocza była o wiele tańsza.

Kiedy los Hongkongu był do końca jasny, miejsce to zaczęło przyciągać nowych mieszkańców. W 1985 roku całe terytorium zamieszkiwało już ponad 5 mln ludzi. Hongkong stawał się coraz bogatszy. Dochód na jednego mieszkańca w Hongkongu był wyższy niż w Wielkiej Brytanii, a port Hongkong pod koniec lat 80. XX wieku  wyprzedził Rotterdam i stał się największym portem kontenerowym na świecie. W 1991 roku gospodarka kolonii była dziesiątą najlepiej rozwiniętą gospodarką świata, a dwa lata później już ósmą.

Nie ulega wątpliwości, że Hongkong swoją pozycję w świecie zawdzięcza Brytyjczykom, którzy stworzyli podwaliny pod dobrą administrację, dobrą infrastrukturę, wolny port i raj podatkowy. Nie ulega też wątpliwości, że Hongkong swój rozwój zawdzięcza istnieniu na północy od roku 1949 komunistycznego sąsiada. Oba podmioty wpływały na siebie stymulująco. I kiedy Chińska Republika Ludowa przejęła Hongkong 1 lipca 1997 roku – miała okno na świat szeroko otwarte.

Fot. EP

ELŻBIETA POTOCKA

Więcej:

Elżbieta Potocka, „Hongkong – blaski i cienie trudnej integracji. 10. lat w strukturach ChRL”; https://czasopisma.marszalek.com.pl/images/pliki/ap/10/ap1006.pdf