W 1949 roku powstała Chińska Republika Ludowa. Jej rząd oświadczył, że Protokół Lizboński z 1 grudnia 1887 roku jest „traktatem nierównoprawnym” i jest nieważny. We wrześniu 1949 roku Chińska Armia Ludowo-Wyzwoleńcza stanęła na granicy Hongkongu, a w październiku w Guangdongu, by rozprawić się z resztkami Kuomintangu. Portugalczycy w Lizbonie i Makau obawiali się szybkiego przejęcia enklawy i Lizbona wysłała w latach 1949–1951 do Makau 6 tysięcy swoich żołnierzy, z planowanych 12.

Ówczesny gubernator Makau był przeciwny takim działaniom, twierdząc, że jeśli Mao Zedong zechciałby odzyskać Makau, „byłoby to dość łatwe i nie miałoby znaczenia, czy wysłalibyśmy 6 tysięcy, czy 12 tysięcy żołnierzy, czy nawet całe portugalskie siły zbrojne”.

Chińczycy podeszli jednak do sprawy powrotu Hongkongu i Makau do macierzy pragmatycznie – postanowili wykorzystać te miejsca jako okna Chin komunistycznych na świat. Postawili na status quo i czas. Gotowi byli z Wielką Brytanią i Portugalią „nawiązać stosunki dyplomatyczne w oparciu o zasady równości, wzajemnych korzyści i wzajemnego poszanowania integralności terytorialnej i suwerenności”. Wielka Brytania zrobiła to 6 stycznia 1950 roku. Portugalia nie, ponieważ utrzymywała stosunki z rządem Republiki Chińskiej na Tajwanie.

Makau po wojnie, jeszcze bardziej niż przed wojną, było całkowicie uzależnione od żywności z kontynentu i choćby jego rząd nie chciał, musiał współpracować z władzami komunistycznymi, które 28 sierpnia 1949 roku utworzyły specjalną firmę handlową Nam Kwong Trading Company, której oficjalnym celem było promowanie więzi handlowych między Makau a Chinami kontynentalnymi.

Ta organizacja działała jednak jak chiński „rząd cieni” – nieoficjalny kanał kontaktów z administracją Makau. W ten sposób komunistyczne Chiny „pomagały” zapewnić utrzymanie portugalskiej administracji i trzech społeczności Makau: chińskiej, portugalskiej i makalskiej. Firma Nam Kwong w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych dostarczała Makau i Chinom wszystkie produkty, których Zachód nie chciał im sprzedawać i umieścił na trzech długich listach „materiałów strategicznych” CoCOM – Komitetu Koordynacyjnego Wielostronnej Kontroli Eksportu (Coordinating Committee for Multilateral Export Controls), utworzonego w listopadzie 1949 roku. Zakazem eksportu objęte były najbardziej zaawansowane technologie. Portugalia stała się członkiem tego Komitetu 30 kwietnia 1951 roku, ale w Makau nie mogła przestrzegać jego reguł, ponieważ skazałaby terytorium na głód.

Dla chińskich elit biznesowych w Makau zaczął się dobry okres – przemycały wszystko, co się dało. Bardzo szybko Makau stało się bazą dla importu zachodnich „materiałów strategicznych”, których potrzebowała ChRL. Nam Kwong Trading Company miały ogromne magazyny, w których przechowywano ropę naftową, benzynę, smary, opony, złom żelaza, części samochodowe, silniki samolotowe, różne produkty chemiczne, medyczne, stal, miedź oraz sprzęt elektroniczny.

W latach 1950–1952 Makau i Hongkong były drugimi co do wielkości zagranicznymi partnerami handlowymi Chin. I chociaż ta działalność Makau była mocno krytykowana przez CoCom, to Makau nie miało wyboru, była to bowiem transakcja wymienna – „materiały strategiczne” za żywność, głównie ryż, co pozwalało Chinom na umacnianie wpływów na terytorium administrowanym przez Lizbonę.

Pekin chciał nawiązać stosunki dyplomatyczne z Portugalią, co ułatwiłoby dialog polityczny między stronami, ale premier Portugalii António de Oliveira Salazar (dyktator w latach 1932–1968) dwukrotnie odmówił. Przeniosło się to na stosunki rządu Makau i  Pekinu.

Rząd Makau z obawy przed napływem komunistów zamknął w maju 1950 roku bramę kontrolną, co wywołało protesty Pekinu. Otwarta brama dawała możliwości przenikania nie tyle towarów, ile ludzi i idei, a Makau nie chciało być inwigilowane. Stabilne stosunki chińsko-portugalskie zaczęły się psuć w lipcu 1952 roku. Między 25 a 31 lipca doszło do starć przy bramie kontrolnej, przez którą od jej siłowego otwarcia przez Portugalczyków w roku 1849 ruch graniczny odbywał się swobodnie. Portugalscy strażnicy próbowali umieścić swój posterunek straży po drugiej stronie bramy, czyli na chińskiej ziemi (jak kiedyś latarnię). Po kilku dniach przepychanki i blokadzie bramy doszło do strzelaniny i  ofiar po obu stronach – jeden zabity i dwudziestu rannych po stronie Makau oraz dwóch zabitych i dziewięciu rannych po stronie Chin. Strażnicy portugalscy wrócili do Makau, a administracja wystosowała przeprosiny i odszkodowania dla Chińczyków.

W 1955 roku kolejny incydent zakłócił harmonię współżycia. Lizbona chciała uroczyście obchodzić 400-setną rocznicę oficjalnego zakotwiczenia się w Makau. Z tej okazji wydano specjalne pamiątkowe znaczki pocztowe i przygotowano inne atrakcje. Chińczycy uznali to za polityczny afront i wymusili odwołanie tych obchodów. I po raz pierwszy od 1949 roku przypomnieli Lizbonie, czyja to ziemia. Chiński „Dziennik Ludowy” (Renmin Ribao) 26 października 1955 roku opublikował artykuł pt. Ostrzeżenie dla władz portugalskich w Makau, w którym pisze: „Makau to terytorium Chin. Chińczycy nigdy nie zapomnieli o Makau, ani nie zapomnieli, że mają prawo żądać odzyskania tego terytorium z rąk Portugalii. […] Fakt, że Makau nie zostało jeszcze zwrócone Chinom, nie oznacza, że Chińczycy mogą tolerować długą jego okupację”. Dodano, że administracja portugalska nie powinna błędnie oceniać, że chińska polityka pokojowego współistnienia to „oznaka słabości”. I stwierdzono, że Chiny dzisiaj nie są Chinami sprzed sześciu lat, ani Chinami sprzed 400 lat.

POWRÓT MAŁYMI KROKAMI  

Lotos – symbol jedności. Fot. EP

W październiku 1971 roku Chińska Republika Ludowa zajęła miejsce w ONZ, co zmieniło jej pozycję w walce o odzyskanie Hongkongu i Makau na arenie międzynarodowej. W marcu 1972 roku pierwszy stały przedstawiciel ChRL przy ONZ, Huang Hua, apelował do Specjalnego Komitetu ONZ ds. Dekolonizacji o usunięcie Hongkongu i Makau z listy kolonii, argumentując, że gdyby uznać Hongkong i Makau za kolonię, a nie terytoria oderwane, to Wielka Brytania mogłaby przekazać władzę jego ludności i utworzyć oddzielne państwo, czego ChRL nie chciała. Stanowisko chińskie zostało uznane 8 listopada 1972 roku i oba obszary zostały skreślone z listy kolonii.

25 kwietnia 1974 roku w Portugalii miał miejsce bezkrwawy zamach stanu, tzw.  rewolucja goździków, w wyniku którego obalono dyktaturę i rozpoczęto proces dekolonizacji posiadłości portugalskich w Afryce i Azji. Dotyczyło to także Makau, które rząd Portugalii był gotów niemal natychmiast przekazać Chinom.

Powoli zmieniano jego status. W 1976 przemianowano Makau na „chińskie terytorium pod rządami portugalskimi” i przyznano dużą autonomię w zakresie administracji, finansów i gospodarki. I wtedy po raz pierwszy w historii Makau do Zgromadzenia Ustawodawczego, składającego się z 17 członków, weszło trzech Chińczyków reprezentujących 90% całkowitej populacji w tym czasie.

Portugalia małymi krokami zrzekała się swojej władzy w Makau i w roku 1978 ponownie zaproponowała powrót enklawy do Chin. Musiała jednak na ten akt poczekać, ponieważ dla Chin najważniejsze było odzyskać Hongkong, pierwszy dowód klęski i upokorzenia.

Rząd Portugalii dojrzał też do normalizacji stosunków z ChRL. 8 lutego 1979 roku zerwał stosunki dyplomatyczne z Republiką Chińską na Tajwanie, a 9 lutego 1979 roku nawiązał stosunki dyplomatyczne z Chińską Republiką Ludową. Oba kraje uzgodniły, że czas i szczegóły dotyczące powrotu Makau do Chin powinny zostać wypracowane przez oba rządy. Negocjacje rozpoczęto w czerwcu 1986 roku, a 13 kwietnia 1987 roku w Pekinie podpisano deklarację, która zapowiadała przekształcenie Makau w Specjalny Region Administracyjny Chińskiej Republiki Ludowej.

20 grudnia 1999 roku nad Makau załopotała jego własna flaga.

Na tej fladze znalazło się wszystko, co symbolizuje to terytorium i ludzi. Ponieważ półwysep Makau swym kształtem przypomina kwiat lotosu, jego stylizacja zajmuje centralne miejsce flagi, a jego trzy płatki symbolizują trzy główne społeczności: chińską, portugalską i makalską.

Symbolizują też trzy części terytorium: Półwysep Makau, wyspę Taipa i Coloane. Poniżej trzech płatków lotosu znajduje się stylizowany kształt mostu łączący Półwysep Makau z wyspą Taipa, długi pas komunikacyjny nad wodą, z trójkątnym łukiem pośrodku. Cztery linie poniżej symbolizują wodę i Makau jako port, a pięć pięcioramiennych złotych gwiazd – związek Makau z macierzą.

Mosta Makau-Taipa. Powstał w roku 1974. Najwyższy punkt mostu znajduje się 35 m nad ziemią, co umożliwia przepływanie pod nim dużych jednostek[1].

20 grudnia 1999 roku dla populacji Makau – ponad 435 tysięcy osób – nastały całkiem nowe czasy. To społeczność złożona z trzech grup. Chińczycy stanowili 95% populacji; Portugalczycy tylko 1,1%, i tyle samo, czyli 1,1% to Makańczycy.

To wyjątkowa grupa społeczna. Spadkobiercy mieszanych portugalsko-azjatyckich małżeństw. Ta grupa miała największy wpływ na powstanie hybrydowego modelu kultury tego miejsca. Widać to w makalskiej kuchni, języku (który umiera) i różnych obyczajach. Społeczność chińska też przyniosła do tego miejsca kultury z różnych części Chin, tworząc mieszankę kulturową, której nie ma na kontynencie.

Zawsze tłok. Fot. EP

W przeszłości te trzy społeczności nigdy nie umiały ze sobą współżyć. Obywatele Portugalii zawsze pełnili wszystkie ważne funkcje w służbie cywilnej. Dla Chińczyków nie było tam miejsca. Te grupy etniczne obecnie są nadal społecznie oddzielone od siebie, chociaż powoli zmienia to młodsze pokolenie. Starsze pokolenie Portugalczyków posługuje się tylko językiem portugalskim jako jedynym, młodsze jest już wielojęzyczne. Mówią dwoma lub trzema językami i mają bardziej przyjazny kontakt ze społecznością chińską. Chińczycy w Makau również trzymają dystans w stosunkach z innymi grupami społecznymi, w tym z obcokrajowcami. Częściowo wynika to ze zmian w tej grupie. Po 1999 roku do Makau trafiła duża liczba Chińczyków z kontynentu, którzy w kulturze i obyczajach różnili się bardzo od zasiedziałych chińskich mieszkańców Makau. Byli zamknięci na nowe kontakty i nowe wzorce kulturowe. Te różnice kulturowe było od razu widać. Chińczycy z kontynentu są inaczej ubrani, głośni, zwracają na siebie uwagę. Nie mówimy tu o elitach, ale o przeciętnej ulicy. Fakt, że Makau ma kosmopolityczny charakter i jest nie tylko miastem chińskim, ale też miastem świata wpływa na codzienne zmiany tego społeczeństwa i tworzenie nowego modelu życia.

 ELŻBIETA POTOCKA

Po więcej odsyłam do mojej książki: Makau – element chińskiej wizji świata, Toruń 2021.

[1] https://en.wikipedia.org/wiki/Governor_Nobre_de_Carvalho_Bridge#/media/File:Ponte_Governador_Norbe_de_Carvalho.jpg