Established 1999

PREKURSORZY MEDYCYNY cz. 1

4 maj 2015

Mistrz Leonardo i inni - 4.05

Kiedy z mroków prehistorii wyłoniła się cywilizacja Mezopotamii i Nilu, mieszkańcy Sumeru i Egiptu dążąc do podtrzymywania życia oraz wydłużania okresu jego trwania próbowali dogłębnie poznać i zrozumieć budowę anatomiczną człowieka. Pierwszym uznanym anatomem i lekarzem był Imhotep (XXVII wiek p.n.e.) najwyższy kapłan boga RA w Helipolis, twórca zasad etycznych, z których wywodzi się przysięga Hipokratesa. W starożytnym Egipcie medycyna miała charakter zarówno magiczno-religijny jak i empiryczno-racjonalny. Kapłani egipscy posiadali głęboką wiedzę oraz umiejętności diagnozowania i leczenia. Ich dobra znajomość anatomii ludzkiego ciała miała bezpośredni związek z procedurami balsamowania zwłok – pisze Andrzej Zientara.

Anatomia człowieka to nauka zajmująca się badaniem i opisywaniem położenia, kształtu, składu i funkcji narządów oraz tkanek ciała. Odbywa się to poprzez ich obserwacje oraz sekcje zwłok.


Ludzie od zawsze bardzo dbali o swą powłokę i wnętrze biologiczne, które stanowi bazę dla prawidłowego funkcjonowania mózgu sterującego ciałem. Życie i śmierć jako nierozłączne elementy egzystencji zawsze budziły nadzieję i strach. Człowiek wciąż zmagający się z chorobami, nieszczęśliwymi wypadkami, tragizmem wojennym, ze starością i śmiercią potrzebował gruntownej wiedzy anatomicznej. Dla wyzwalania się z chorób oraz przedłużania sobie życia, już starożytni (XXX wiek p.n.e.) próbowali rozszyfrować układ i funkcje anatomiczne człowieka. Według koncepcji sięgających czasów starożytnych, wszechświat jako całość (makrokosmos) ma kształt dwunastościanu foremnego (bryła platońska), mając człowieka w samym centrum stworzenia. Starożytni nazywali człowieka mniejszym światem (mikrokosmosem), składającym się z wody, ziemi, powietrza i ognia. Pitagoras, grecki filozof i matematyk (572-494 rok p.n.e.) oraz jego uczniowie, w tym miedzy innymi Archytas z Tarentu, Timajos z Lokri i Filolaos z Krotony uważali, że u podstawy istnienia oraz budowy wszechświata leży złoty podział geometryczny (podział harmoniczny), pozwalający wyłonić się porządkowi z chaosu. Według Pitagorejczyków ten geometryczny wzorzec obecny jest także w ludzkim ustroju biologicznym na kilku poziomach, od genetycznego poprzez fizyczny, chemiczny, biologiczny, psychiczny aż po duchowy. Siła złotego podziału w tworzeniu harmonii leży w jego unikalnej zdolności do łączenia różnych części całości w taki sposób, że każda z nich zachowuje własny charakter a jednocześnie włącza się w szerszy kontekst pojedynczej całości. Matematycznie złoty podział i bryły platońskie omówił i opisał grecki filozof i matematyk Euklides z Aleksandrii (365-300 rok p.n.e.) w 13 księdze traktatu pt „Elementy”.


Starożytni anatomowie. Egipt, XXX wiek p.n.e.


Kiedy z mroków prehistorii wyłoniła się cywilizacja Mezopotamii i Nilu, mieszkańcy Sumeru i Egiptu dążąc do podtrzymywania życia oraz wydłużania okresu jego trwania próbowali dogłębnie poznać i zrozumieć budowę anatomiczną człowieka. Pierwszym uznanym anatomem i lekarzem był Imhotep (XXVII wiek p.n.e.) najwyższy kapłan boga RA w Helipolis, twórca zasad etycznych, z których wywodzi się przysięga Hipokratesa. Imhotepowi przypisuje się autorstwo egipskiego traktatu medycznego o chirurgii urazowej zwanego papirusem Edwina Smitha, datowanego na 2700 roku p.n.e. W starożytnym Egipcie medycyna miała charakter zarówno magiczno-religijny jak i empiryczno-racjonalny. Kapłani egipscy posiadali głęboką wiedzę oraz umiejętności diagnozowania i leczenia. Ich dobra znajomość anatomii ludzkiego ciała miała bezpośredni związek z procedurami balsamowania zwłok.


Medycyna egipska stała na wysokim poziomie, znano budowę serca i jego funkcje biologiczne, przeprowadzano trepanację czaszki, operacje oczu oraz zakładano protezy zębów. W 1873 roku w niemiecki egiptolog Georg Moritz Ebers (1837-1898) odnalazł staroegipski traktat medyczny, zwój papirusu o długości ponad 20 m datowany na 1550 roku p.n.e. Zawiera on informacje obejmujące leczenie chorób wewnętrznych i postępowanie w przypadkach chirurgicznych. Wymieniono w nim ponad 700 przepisów przyrządzania lekarstw na bazie minerałów i roślin leczniczych. Fragmenty tego traktatu wskazują, że są to odpisy z znacznie starszych źródeł.


Grecja i Rzym, V wiek p.n.e.


W Grecji i Rzymie anatomią człowieka zajmowały się szkoły lekarskie, w których nawiązywano do doświadczeń anatomów egipskich oraz poszukiwano wskazówek u Asklepiosa i Eskulapa, bogów sztuki lekarskiej. Jednym z najwybitniejszych anatomów starożytności był grecki lekarz Hipokrates z Kos (460 – 377 r. p.n.e.). Opisał on budowę szkieletu człowieka, przewodu pokarmowego, układu oddechowego i budowę serca. Uznany jest za prekursora współczesnej medycyny. Pierwszym anatomem porównawczym, twórcą systematyki był filozof przyrody Arystoteles (384-322 r. p.n.e.). W swym badaniach i analizach wykorzystywał przesłanie Platona (427-347 r. p.n.e.), zawartego w jego traktacie zwanym dialogiem Timajosa. Osoby dialogu, Timajos, Sokrates, Hermokrates i Krycjasz omawiają naturę człowieka i jego funkcjonowanie oraz rozważają znaczenie złotego podziału geometrycznego dla istnienia świata biologicznego oraz fizycznego. Inni słynni anatomowie to Herofilus z Chalcedonu (335-280 r. p.n.e.) i Erasistratos z Keos (304-257 r. p.n.e.) wywodzący się ze znakomitej szkoły lekarskiej założonej w Aleksandrii przez Ptolemeusza I Sotera (367-282 r. p.n.e.). Herofilus uznawany jest za ojca naukowo pojmowanej anatomii. Jako pierwszy swe wnioski o budowie anatomicznej człowieka opierał na przeprowadzanych sekcjach zwłok. Aulus Cornelius Celsus (25 r. p.n.e.-50 r. n.e.) w swej encyklopedii „De Medicina” twierdzi, że Herofilus dokonał co najmniej 600 sekcji na żywych więźniach. Pod koniec istnienia Cesarstwa Rzymskiego wszelkie dziedziny nauk, w tym biologiczno-przyrodnicze zaczęły stopniowo upadać, gdyż rosnące w siłę chrześcijaństwo lansowało ascezę i uciekało od świata realnego do życia pośmiertnego. Kapłaństwo katolickie było coraz bardziej wrogo nastawione do badan anatomicznych uznawanych za herezję. Przykładem tego upadku były dokonania i prace prowadzone przez rzymskiego lekarza i „anatoma” Claudiusa Galeneusa zwanego Galenem (130-200 r. n.e.). Ten lekarz gladiatorów z Pergamonu, bojąc się oskarżeń o herezję przeprowadzał sekcje wyłącznie na zwierzętach a w swych publikacjach wnioski z nich i opisy anatomiczne przypisywał człowiekowi. Czternaście wieków później Andreas Vesalius (1514-1564), w swym traktacie pt „Budowa ludzkiego ciała’ wykazał ponad 200 nieprawidłowości i błędów w opracowaniach Galena. Pierwsza na świecie udokumentowana sekcja zwłok została przeprowadzona na uniwersytecie w Bolonii przez włoskiego anatoma i chirurga Mondino de Luzzi (1270-1326).


Leonardo da Vinci, badania anatomiczne


Leonardo da Vinci znał opisy anatomiczne Galena, jednak nie do końca się z nimi zgadzał, uważając że obarczone są zbyt wieloma błędami. Podzielał pogląd starożytnych opisujących człowieka jako mniejszy świat (mikrokosmos), który podlega ciągłym i naturalnym zmianom. Znał i akceptował wizję Pitagorejczyków, że budowa wszechświata a wraz z nim także człowiek i wszystkie składowe elementy jego ciała ułożone są oraz funkcjonują według złotego podziału geometrycznego. Uważał, że ruchy kończyn, oddech, funkcjonowanie serca oraz przepływ krwi za podstawę ma geometrię. Te idee popchnęły Leonardo do zainteresowania się funkcjonowaniem ciał ludzkich i zwierzęcych, do rozpoznanie mechanizmów, które to funkcjonowanie umożliwiają. Wytworzył w sobie pragnienie zrozumienia i zdefiniowania miejsca człowieka oraz sposobu jego biologicznego funkcjonowania w architektonicznej przestrzeni kosmosu. Leonardo uważał, że ludzkie ciało to model wszystkich proporcji, ponieważ postać z wyciągniętymi rękami i nogami wpisuje się w doskonałe figury geometryczne jakimi są kwadrat i koło. Znając dokonania i zapiski rzymskiego architekta Marcusa Vitruviusa Pollio (I wiek p.n.e.), przedstawił w 1485 roku własne studium złotej proporcji ludzkiego ciała w ruchu symbolicznym, tak zwanego człowieka witruwiańskiego. Był przekonany, że człowiek jednocząc ciało oraz umysł może za pomocą sztuki, techniki i medycyny podporządkować sobie świat.


Leonardo di ser Piero da Vinci urodził się we Włoszech w toskańskim miasteczku Vinci 15 kwietnia 1452 roku. Żył i tworzył w okresie renesansu (XV-XVI wiek), który na nowo odkrywał i przyswajał sobie klasyczne dzieła oraz osiągnięcia cywilizacji grecko-rzymskiej. Wtedy to pojawiła się u Leonarda wielka ciekawość wszystkiego co jest częścią przyrody i natury, wywodził ją z opisów zawartych w encyklopedycznym dziele „Historia naturalna”, autorstwa Gaiusa Pliniusa zwanego Starszym (23-79 rok n.e.). Leonardo był samoukiem i pomimo, że nigdy nie ukończył żadnych studiów, to zgłębił wiedzę z wielu dziedzin życia. Poznając dokonania Leonarda myślimy, że to tylko wybitny malarz, rzeźbiarz, inżynier i architekt. Jednak żaden inny temat nie zajmował go bardziej niż praca nad anatomią ludzkiego ciała, gdyż była to dziedzina, w której najsilniej mógł prowadzić niezależne obserwacje sprzężone z rozumowaniem dedukcyjnym. Leonardo prowadził badania anatomiczne przez 30 lat swego życia, od roku 1482 do roku 1514. Notatki sporządzał najczęściej lewą ręka od prawej do lewej strony pismem lustrzanym, szkice i rysunki wykonywał z pomocą piórka i tuszu lub kredki, na papierze białym albo niebieskim. Zdobywaną wszechstronną wiedzę o budowie anatomicznej człowieka i zwierząt wykorzystywał w swym malowaniu i rzeźbieniu. Jako artysta szybko stał się mistrzem anatomii topograficznej. Otrzymał pozwolenie na badania ludzkich zwłok w szpitalach we Florencji, Mediolanie i Rzymie.


W szpitalu Santa Maria Nuova we Florencji, w 1508 roku, przeprowadził sekcje zwłok 100 letniego starca, z którym przed jego śmiercią rozmawiał. Sporządził notatkę z tej rozmowy i sekcji. „I ów starzec kilka godzin przed śmiercią powiedział mi, że ma ponad 100 lat i nie odczuwa żadnych dolegliwości cielesnych, poza osłabieniem. A ja po jego śmierci przeprowadziłem badania anatomiczne tego człowieka… Stwierdziłem, że było to omdlenie z braku krwi w tętnicy… A dzieje się tak dlatego, że przepływ krwi jest stopniowo upośledzany…”.


Prowadząc intensywne eksperymenty anatomiczne w rzymskim szpitalu Santo Spiryto popada w ostry konflikt z papieżem Leonem X, któremu doniesiono o przeprowadzanych przez Leonardo sekcjach zwłok. Leonardo badał, szkicował oraz opisywał układ kostny, krwionośny i oddechowy, szczegółowo zajmował się systemem ścięgien i mięśni, a przede wszystkim serca. Zanalizował zjawisko ciąży i sporządził rysunek embriona w łonie matki. Zgłębiał znajomość ludzkiej czaszki i twarzy, wykonał odlewy mózgu. Badał szkielet człowieka i jego poszczególne części, analizował mechaniczne funkcje szkieletu oraz siły mięsni. Według Leonarda szkielet i mięśnie człowieka działają jak doskonała maszyna, której trajektoria matematyczna umożliwia mu swobodne poruszanie kończynami w przestrzeni, ze stałą prędkością.


C.d. w części drugiej: Prawdziwą radością dla Leonarda było badanie i odkrywanie fizjologii serca!


ANDRZEJ ZIENTARA

W wydaniu nr 162, maj 2015, ISSN 2300-6692 również

  1. KLĘSKA BRONISŁAWA KOMOROWSKIEGO

    Nikt stał się kimś - 24.05
  2. KONFEDERACJA LEWIATAN

    Rosną płace realne - 20.05
  3. NOWY JORK, LONDYN, PEKIN

    Stolice świata sztuki - 18.05
  4. KWARTAŁ ZŁOTA

    Kupujemy mniej biżuterii - 15.05
  5. WIATR OD MORZA

    Boża ingerencja - 21.05
  6. LEKTURY DECYDENTA

    Czas Kondora - 8.05
  7. WYŁUDZONE ZWYCIĘSTWO KONSERWATYSTÓW

    David Cameron zachował pracę premiera - 8.05
  8. DECYDENT SNOBUJĄCY

    Poniedziałek, 25.05 – Big in Poland
  9. A PROPOS...

    ...bohaterów narodowych - 21.05
  10. W OPARACH WIZERUNKU

    Neofici - 4.05
  11. I CO TERAZ?

    Jak to, co? Pakowanie - 26.05
  12. FILOZOFIA I DYPLOMACJA

    Pilne sprawy - 26.05
  13. BIBLIOTEKA DECYDENTA

    Dyskretny urok arystokracji - 24.05
  14. PREKURSORZY MEDYCYNY cz. 1

    Mistrz Leonardo i inni - 4.05