Established 1999

NAGRODY NOBLA 2022

1 listopad 2022

Fizyka i literatura

To nagrody dla rozumu. Dla umysłów otwartych, ryzykujących. To najbardziej prestiżowa nagroda. Pierwszy raz przyznano ją w 1901 roku. Od 1902 roku nagrody wręcza Król Szwecji w dniu 10 grudnia, to jest w rocznicę śmierci jej fundatora – Alfreda Nobla – przypomina Jerzy Wieluński.

Alfred Nobel

Alfred Nobel był wybitnym chemikiem i wynalazcą. Jego największym osiągnięciem było wynalezienie dynamitu. To na jego produkcji dorobił się dużych pieniędzy, a ponieważ nigdy się nie ożenił i nie miał potomstwa, zapisał cały swój majątek Szwedzkiej Akademii Nauk, by ta co roku nagradzała pracę uczonych i wynalazców.

Bliskie mu były fizyka i chemia, bo sam je uprawiał. Medynę doceniał, bo zdrowie miał słabe. A dlaczego życzył sobie, by nagrody przyznawano za wyjątkowe dzieła literackie? Z reguły umyka nam informacja, że on sam uprawiał literaturę.

Pisał wiersze i poematy. Na krótko przed śmiercią, w roku 1896, napisał sztukę „Nemesis”. Przyjaźnił się w Wiktorem Hugo i innymi literatami w Paryżu. Działalność na rzecz pokoju też była mu bliska. Do tych wszystkich dziedzin w roku 1968 Bank Szwecji ufundował dodatkowo nagrodę z ekonomii.

Od tamtego czasu, przez ponad 120 lat, zmienił się świat, nauka, literatura. Zmieniły się również zasady przyznawania nagród, choć formalnie wytyczne testamentowe Alfreda Nobla pozostały te same.

Ze zrozumiałych względów nie czuję się na siłach, by recenzować tegoroczne Nagrody Nobla. Poczynię jedynie kilka uwag.

 Fizyka

Nagroda przypadła trzem naukowcom za pionierstwo w mechanice kwantowej i eksperymenty z wykorzystaniem splątanych stanów kwantowych. Nagrodzeni fizycy to: Alain Aspect, John F. Clauser i Anton Zeilinger.

Myślę, że niewielu ludzi rozumie dokładnie, o co chodzi. We współczesnej fizyce używa się tradycyjnych pojęć do opisu zupełnie nowych zjawisk, co oczywiście wprowadza zamęt pojęciowy.

Demokryt z Abdery 400 lat p.n.e. w genialnej intuicji stwierdził, że świat składa się z materialnych, niepodzielnych cząstek (atomów) i próżni. Atomy łączą się w różne zespoły, które też rozpadają się. Tak powstaje obserwowalny świat w swej niezwykłej różnorodności. Pogląd taki przetrwał 2300 lat do końca XIX wieku.

Nasz znakomity astronom i matematyk Mikołaj Kopernik odkrył, że Ziemia i inne planety krążą wokół Słońca. Obserwacje astronomiczne doprowadziły do odkryć, że Droga Mleczna, widoczna nocą na niebie, to nasza Galaktyka, w skład której wchodzi również nasz Układ Słoneczny.

Z grubsza biorąc, to był stan wiedzy w czasie, gdy Alfred Nobel ustanowił swą nagrodę. Cudowny, spokojny fin de siècle. Krótko potem nauka eksplodowała jak jego dynamit. Odkryto, że atom dzieli się na jądro i krążące wokół elektrony. W skład jądra wchodzą protony i neutrony. Następne badania wykazały, że istnieją 24 cząstki elementarne. Jest 12 cząstek, z których zbudowana jest materia, tzw. fermiony oraz 12 cząstek odpowiedzialnych za przenoszenie oddziaływań między cząstkami, tzw.bozony.

Kosmologia dokonała również wspaniałych odkryć. Wszechświat powstał jakieś 13,7 miliarda lat temu wskutek tzw. Wielkiego Wybuchu. Punkt o promieniu zero eksplodował i rozrósł się do obecnych rozmiarów. To powszechnie obowiązujący pogląd. Co ciekawe, jest niewielka grupa naukowców, którzy twierdzą coś przeciwnego. Wszechświat jest stabilny – ani się nie rozszerza, ani też nie kurczy. Ponoć mają na to dowody.

Wykryto również tzw. czarne dziury całkowicie niewidoczne na nieboskłonie. Jak powstają czarne dziury? Jeżeli gwiazda o bardzo dużej masie zaczyna się zapadać w sobie, grawitacja rośnie bez ograniczeń i materia na trwałe jest w niej uwięziona. Nic, co wpadło do czarnej dziury, nie może się z niej wydostać.

Jednak wyobraźnia i inwencja fizyków nie ma żadnych granic. Dziury mogą zanikać, tracić masę i energię wskutek tzw. promieniowania Hawkinga. Mogą się ze sobą łączyć przez tzw. tunele czasowo-przestrzenne. Istotną rolę w tych zjawiskach pełni tzw. splątanie kwantowe. Cóż to jest splątanie kwantowe? Polega ono na tym, że obiekty kwantowe (foton, elektron itp.) oddziałują na siebie w zaskakujący sposób. Niezależnie od odległości jaka je dzieli, reagują na zmiany zachodzące w innych cząsteczkach. Właśnie za to fizycy otrzymali nagrodę w tym roku.

Wszystko to brzmi niesamowicie i fantastycznie. W mojej osobistej opinii Nagroda Nobla z fizyki powinna zamienić nazwę na nagrodę z literatury fantastyczno-naukowej.

Literatura

Siedziałem w fotelu z filiżanką aromatycznej kawy i słuchałem transmisji z tegorocznego Konkursu Skrzypcowego imienia Henryka Wieniawskiego. Nasz wybitny skrzypek i kompozytor był namiętnym hazardzistą i często chodził do kasyna gier hazardowych. Zdarzało się, że musiał zastawić swoje skrzypce Stradivariusa w lombardzie, by spłacić długi. W zamyśleniu ujrzałem dużą salę kasyna, a na jej środku stół do gry w ruletkę. Wokół stołu siedziało wielce nobliwe towarzystwo. Panie w wytwornych wieczorowych kreacjach, panowie w smokingach pod muszką.

Krupier zawołał. Mesdames et Messieurs, faites vos jeux! Panie i panowie, zaczynajcie grę. Wprawił w ruch koło ruletki i w przeciwnym kierunku rzucił kulkę. Siedzący wokół ruletki w napięciu oczekiwali na wynik gry. Kulka zwolniła i wpadła do sektora w bębnie z napisem Annie Ernaux. Krupier uroczyście ogłosił: Literacka Nagroda Nobla w 2022 roku przypada Annie Ernaux. Zapadła cisza. Nikt właściwie nie spodziewał się, że nagrodę dostanie pisarka francuska. W końcu przewodniczący komitetu zabrał głos. Trzeba będzie jakoś tę nagrodę uzasadnić, świat czeka.

Zebrani zaczęli zgłaszać swoje propozycje:

– Pochodzi z robotniczej rodziny, zamieszkałej w małym miasteczku Yvetot w Normandii. Jej rodzice byli sklepikarzami. Wstydziła się ich.

– To była dla niej olbrzymia trauma. Koleżanki, pochodzące z klasy średniej, wyśmiewały się z niej i ją poniżały.

– Własną siłą i charakterem, ale za pieniądze rodziców, zdobyła wyższe wykształcenie w Rouen i Bordeaux.

– W pamiętnym maju 1968 roku wyzwoliła się wreszcie mentalnie, obyczajowo i seksualnie.

– Jest wybitną przedstawicielką francuskiej prozy gender i waginologii. Walczy o równouprawnienie i prawa kobiet.

– Popierała wszystkie lewicowe poczynania – #MeToo, ruch żółtych kamizelek, bojkot wymiany kulturalnej Francji z Izraelem, prezydencką kandydaturę przedstawiciela lewicy Jeana-Luca Mélenchona.

Również krupier zabrał głos:

– To moja praca, muszę z czegoś żyć. Jednak dużo czytam, interesuję się polityką i sprawami społecznymi. Moim zdaniem, najlepszym pisarzem francuskim od wielu lat jest Michel Houellebecq. Jego nazwiska nie widzę tu na stole.

Przewodniczący odpowiedział mu uprzejmie:

– Tak, jest on zgłaszany co roku, ale skreślamy go na wstępnym etapie przyznawania nagrody. Cóż, ma opinię islamofoba i mizogina. W tym roku było aż 233 kandydatów. Trudno wybrać.

Annie Ernaux dostała nagrodę „za odwagę i chirurgiczną precyzję, z jaką odkrywa korzenie, zagubienie, wyobcowanie i zbiorowe ograniczenia osobistej pamięci”.

JERZY WIELUŃSKI
chemik, taternik, wagabunda

W wydaniu nr 252, listopad 2022, ISSN 2300-6692 również

  1. CIASNE GORSETY

    Pochwała herezji
  2. JESTEŚMY W EUROPIE

    Protestujemy
  3. KONFERENCJA KOMPAS

    Pamięć i samodoskonalenie
  4. ZAŚCIANEK BIZNESU

    Ubaw do rozpuku
  5. DAWANIE W SZYJĘ

    Get drunk, Craig. Danielu Craig
  6. DO DNI PAMIĘCI

    Żabnica - ani żaba, ani ryba
  7. JAPONIA

    Armia kraju bez armii
  8. HARUKI MURAKAMI

    Opowiadacz mrocznego świata
  9. WIECZÓR W "NIKISIAŁCE"

    Warszawiak i jego miasto
  10. SYMBOL WYZYSKU

    Więzienie na wyspie
  11. ZROZUMIEĆ DALEKI WSCHÓD

    Dlaczego Kimowie straszą Japończyków?
  12. FILOZOFIA I DYPLOMACJA

    Tygrys i orzeł
  13. WSZYSTKICH ŚWIĘTYCH-ZADUSZKI-HALLOWEEN

    Dusze i duchy
  14. TRAGEDIE, PROBLEMY, TROSKI

    Semantyczna dżungla
  15. CO SIĘ W GŁOWIE MIEŚCI

    Półinteligent - produkt epoki
  16. DRUZOWIE

    Solidarność w obliczu śmierci
  17. NAGRODY NOBLA 2022

    Fizyka i literatura