Za takim dwutorowym funkcjonowaniem polskiej armii opowiadał się marszałek Józef Piłsudski, który był przeciwnikiem jakiegokolwiek planowania, stawiając na intuicję i samoistny rozwój wydarzeń.

W pełni, realizacja takiego dwutorowego działania nastąpiła po zamachu 1926 roku, kiedy to na szczeblu centralnym funkcjonował Generalny Inspektor Sił Zbrojnych. Autor omawia szczegółowo system planowania przed 1926 rokiem, którym to planowaniem zajmowało się Biuro Ścisłej Rady Wojennej; po śmierci marszałka powołano w 1936 r. Komitet Obrony Rzeczypospolitej, który zebrał się tylko dwukrotnie w 1938 roku, z powodu niechęci marszałka Rydza-Śmigłego do ciał kolegialnych.

Autor zadaje sobie pytanie, czy te rozwiązania lepiej przygotowały siły zbrojne do wojny, pomijając zderzenie polskiej kawalerii ze zmotoryzowaną machiną niemiecką we wrześniu 1939 r. Autor omawia też ustawę o organizacji naczelnych władz wojskowych, według której prezydent był naczelnym wodzem w czasie wojny, a minister spraw wojskowych dowodził wojskiem w czasie pokoju. Jednakże projekt ustawy nie podobał się Piłsudskiemu i dlatego nie ujrzał światła dziennego.

Ścisła Rada Wojenna to organ o szerokich kompetencjach, kierowany przez kandydata na naczelnego wodza w czasie wojny. Natomiast Piłsudski, do momentu powołania prezydenta, wydawał obowiązujące wojsko dekrety, poddając krytyce porządek konstytucyjny, ograniczający jego prerogatywy. Kiedy rząd Witosa zakwestionował dekrety marszałka, Piłsudski demonstracyjnie wycofał się z życia publicznego.

Autor zajmuje się różnymi projektami ustaw o organizacji wojska, w tym ustawą o roli premiera, a także  funkcjonowaniem Pełnej i Ścisłej Rady Wojennej i dokonaniami tej ostatniej. Zwraca uwagę na to, że żadna z tych instytucji nie miała umocowania konstytucyjnego, chociaż Ścisła Rada Wojenna opracowała plan wojny z ZSRR, a pod naciskiem francuskiego sojusznika, podjęto pewne prace nad planem wojny z Niemcami.

Czym zajmowały się Inspektoraty Armii i Generalne Inspektoraty Broni oraz warunki przystąpienia do planowania wojennego i miejsce tzw. resortów cywilnych w wojnie? – to dalsze tematy książki. Główne sformułowania tego tematu to działanie koalicyjne, do czego we wrześniu 1939 r. przecież nie doszło. Rozmowy marszałka Piłsudskiego z przedstawicielami koalicjantów, a przede wszystkim z Francuzami. Natomiast planowanie wojenne dotyczyło głównie wojny z ZSRR, gdyż kierownictwo armii nie traktowało Niemiec jako zasadniczego zagrożenia.

Niektórzy generałowie ocenili już wówczas bardzo krytycznie polskie planowanie, zwracając uwagę na jego mankamenty. Autor analizuje poszczególne plany mobilizacyjne, zwracając uwagę na brak tzw. mobilizacji materiałowej, czyli mobilizację gospodarki narodowej. Zasadniczy wpływ na plan wojny miał zamach majowy. Potem już wszystko „robiono pod Piłsudskiego”.

Autor analizuje działalność Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych, na którego czele stał Józef Piłsudski i według niego właśnie Inspektorat miał prowadzić planowanie wojenne i mobilizacyjne, ale sama koncepcja miała istotne braki, co się potem zemściło na polskim wojsku podczas wojny obronnej we wrześniu 1939 roku.

Marszałek Piłsudski nadal interesował się jedynie tzw. flanką wschodnią, bagatelizując zagrożenie ze strony Niemiec, pomniejszał on też rolę Sztabu Generalnego w planowaniu wojennym. Natomiast autor dość  szczegółowo omawia strukturę tej instytucji wojskowej, a także  rolę inspektoratów armii. Marszałek Piłsudski dążył do autorytarnej władzy w armii. Autor zajmuje się planowaniem wojennym w pionie wojennym funkcjonowania państwa, które ocenia jako pełne mankamentów i uchybień.

W książce sporo miejsca poświęcono pionowi wojennemu za marszałka Edwarda Śmigłego-Rydza i konstatuje, że po śmierci Piłsudskiego nastąpiło personalne rozdzielenie pokojowego i wojennego kierownictwa wojska. Dekrety prezydenckie o organizacji Wojska Polskiego. Komitet Obrony Rzeczypospolitej, który w praktyce okazał się instytucją martwą, m.in. z powodu niechęci Rydza do organów kolegialnych. Marszałek uznawał nadal za główne zagrożenie ze strony ZSRR, chociaż nie wyeliminował całkowicie z mentalności armii ewentualnej wojny z Niemcami, co w marcu 1939 roku spowodowało wydanie zarządzenia częściowego przechodzenia armii na stopę wojenną. Miał w tej zmianie i swoją rolę Sztab Generalny (Główny).

Autor zwraca uwagę na fakt, że nie było ogólnego planu wojny ani „doprecyzowanej doktryny wojennej”, z czego na ogół zdawało sobie sprawę nowe kierownictwo wojska. Autor też zwraca na te wady uwagę, omawiając poszczególne rodzaje broni i plany mobilizacyjne. Rola obrony stałej, na ogół biernej, plany transportu wojsk i tzw. ich rozwinięcia.

Książka na pewno warta przeczytania, choćby dlatego, że traktuje o sprawach dość hermetycznych i raczej mało znanych. Autor pisze też, że zarówno pod względem przygotowania strategicznego jak i charakterologicznie, marszałek Piłsudski miał słabe predyspozycje do kierowania armią w nowoczesnej wojnie. Jego następca, Rydz-Śmigły też był konserwatystą i autokratą „z tej samej szkoły”.

Wniosek końcowy książki: zaprezentowany w Wojsku Polskim model pokazywał, że Polska nie była właściwie przygotowana do prowadzenia wojny.

                                                                                              Jacek Potocki

Lech Wyszczelski, „Podczas pokoju z myślą o wojnie. (1921-1939);

Wydawnictwo „Adam Marszałek”, Toruń 2021, s. 243