Jest to jednak powrót jedynie we wspomnieniach, zupełnie pozbawiony elementów rewizjonistycznych. Prawie wszyscy uczestnicy udziałowcy wywiadów wrócili po wojnie do Polski. Niektórzy z nich są lub byli (gdyż niektórzy z nich zmarli) bardzo znani powszechnie, jak Danuta Szaflarska, Emil Karewicz, Barbara Skarga czy Józefa Hennelowa, inni byli znani i uznani w swoich środowiskach.

Wspominają swoje dzieciństwo, z reguły w dość bogatych, inteligenckich rodzinach, przywołują widoki Wilna, które było wówczas dość zaniedbanym, prowincjonalnym miastem, o czym mówią otwarcie.

Każda z tych osób pamięta doskonale trzy wydarzenia: zajęcie Litwy przez wojsko radzieckie, na podstawie Paktu Ribbentrop-Mołotow, przekazanie Litwy przez Stalina Litwinom i wreszcie wejście na Litwę Niemców. Rozmówcy Tadeusza Tomaszewskiego mówią o wywózkach Polaków na Sybir oraz masowych morderstwach, dokonywanych przez NKWD, przypominają „okres litewski”, kiedy to dochodziło do masowych zwolnień Polaków w ramach „lituanizacji” kraju, wreszcie mówią o zbrodniach niemieckich, na Polakach i na Żydach.

Na kartach książki przewija się wątek o dominacji Polaków w przedwojennym Wilnie, o skrywanej nienawiści Litwinów do Polaków, traktowanych jako okupantów. Nienawiść zmaterializowała się w rozmaity sposób wraz z przejęciem Wilna przez Litwinów: wówczas nastały dla Polaków litewskich niełatwe czasy. W okresie okupacji niemieckiej Polaków i Żydów prześladowali i ich mordowali kolaborujące z Niemcami formacje litewskich szaulisów.

Czytelnik dowie się z książki wiele o atmosferze przedwojennego Wilna i o wileńskich Polakach.

                                                                                              Jacek Potocki

„Wracając do Wilna”. Tadeusz Tomaszewski rozmawia z… Wydawnictwo „Czytelnik”, Warszawa 2018