Złota Orda to historyczne państwo mongolskie założone około 1240 roku w zachodniej części imperium Czyngis-chana przez jego wnuka, ze stolicą w Saraj Batu. U szczytu potęgi obejmowało swoim zasięgiem terytoria na zachód od rzeki Irtysz do gór Kaukaz, Morza Czarnego i dorzeczy rzek Wołgi i Kamy. W okresie panowania chana Ozbeka (1312–1341) Złota Orda podporządkowała sobie wszystkie księstwa ruskie. On też przyjął islam jako religię państwową. Innowiercy byli prześladowani. To jedna z przyczyn destabilizacji kraju i jego rozpadu na początku XV wieku.

Złota Orda rozpadła się wtedy na chanaty, czyli mniejsze jednostki państwowe z dziedzicznym tytułem chana: syberyjski, astrachański, kazański, krymski (1427), uzbecki i Ordę Nogajską. Na pozostałej części ziem Złotej Ordy, tj. ziemie pomiędzy rzeką Don a rzeką Jaik, powstała Wielka Orda, która istniała od roku 1435 do 1502, kiedy została rozbita przez wojska chanatu krymskiego. Nie wszystkie chanaty były muzułmańskie. Wpływom islamu nie poddał się do końca Krym, który do czasu zagarnięcia go przez Złotą Ordę, stanowił część kościoła prawosławnego, co potem przekładało się na związek Krymu z prawosławną Rosją.

Krym stanowił oddzielną jednostkę administracyjną, z aspiracjami do samodzielności. W 1420 roku do władzy doszedł Hadżi Girej – potomek Czyngis Chana w dziewiątym pokoleniu. Wykorzystując postępującą dezintegrację Złotej Ordy, w 1449 r. ogłosił się niezależnym władcą. Chanowie Złotej Ordy próbowali zmusić chana krymskiego do uznania ich zwierzchniej władzy, ale Hadżi Girej dzięki sojuszowi z księstwem moskiewskim i państwem polsko-litewskim oparł się zwycięsko tym próbom, a nawet zdołał rozszerzyć swoją władzę na obszar położony pomiędzy Dnieprem i Donem. Utrzymanie całkowitej niezależności byłej jednostki administracyjnej Złotej Ordy nie było jednak możliwe i Tatarzy krymscy w roku 1478 zmuszeni byli podpisać układ, w którym Krym przyjął zwierzchnictwo imperium osmańskiego.

Chanat Krymski obejmował północne wybrzeże Morza Czarnego i kontrolował Morze Azowskie. W końcu XVI w. osiągnął powierzchnię ok. 200 tys. km kw. Reszta wybrzeża Morza Czarnego znajdowało się w strefie wpływów tureckich, łącznie z ujściem Donu, na którego brzegach leżała osada Azow.

Była ona zawsze ważnym ośrodkiem handlowym. W XI wieku zdobyta przez Połowców, plemiona ze stepów Kazachstanu, w XIII wieku przez Złotą Ordę, a w 1471 roku przez Turków, którzy przekształcili ją w twierdzę Azak. Skutecznie odcinała ona Rosji wejście na Morze Azowskie i Morze Czarne. A Rosja była zainteresowana opanowaniem ważnych szlaków handlowych i wojskowych od Bałtyku do Morza Czarnego i Morza Azowskiego, które wiodły wzdłuż Wołgi. Od czasów Rusi Moskiewskiej wypady Tatarów pustoszyły południe kraju. Z drugiej strony chanowie krymscy prosili carów o pomoc w spłacie długów, jakie zaciągali u kupców żydowskich i ormiańskich.

Po upadku Bizancjum (1453) Wielkie Księstwo Moskiewskie było jedynym niepodległym państwem prawosławnym, które pretendowało do odegrania znaczącej roli w ówczesnym świecie. Moskwa, jako spadkobierczyni Bizancjum, aspirowała do roli stolicy świata prawosławnego, co wyrażono m.in. w teorii Trzech Rzymów. Była to koncepcja mnicha z Pskowa, który pod koniec XV wieku głosił ideę, że Moskwa mogłaby stać się Trzecim Rzymem. Pierwszy Rzym upadł na skutek herezji, drugi Rzym – Konstantynopol – na skutek zdrady prawdziwej wiary, a Moskwa jako trzeci Rzym będzie trwać wiecznie.

Źródło: / https://nicholaskotar.com/2017/05/09/moscow-third-rome/

Moskwa miała poczucie własnej misji dziejowej, wobec pogan i muzułmanów na południu i na wschodzie. Władcy Moskwy, a potem Rosji, pamiętając o tragicznym końcu Cesarstwa Zachodniorzymskiego, jak i Bizancjum, czynili nieustanne wysiłki, by odepchnąć od ziem rosyjskich niebezpieczeństwo, jakie zagrażało ze strony mongolskich i tureckich koczowników, których potocznie nazywano Tatarami. W końcu tereny zajmowane przez tych koczowników włączyli do Imperium.

Budowanie potęgi władcy Wielkiego Księstwa Moskiewskiego rozpoczęli od uwolnienia się w roku 1480 od zależności od Wielkiej Ordy Tatarskiej. W XVI wieku rozpoczął się proces jednoczenia ziem ruskich, który zakończył rozbicie dzielnicowe Rusi i przekształcił w roku 1547 Wielkie Księstwo Moskiewskie w Carstwo Rosyjskie. Był to początek narodzin potęgi o imperialnych ambicjach.

Już pierwszy car Rosji, Iwan IV Groźny, prowadził imperialną politykę. W początkach XVI wieku państwo moskiewskie było już największą potęgą wojskową w regionie. Rosja zawładnęła tym, co pozostało po rozpadzie Złotej Ordy, tj. muzułmańskimi chanatami – kazańskim, astrachańskim, i zachodniosyberyjskim. Te dwa pierwsze utrudniały stosunki handlowe z państwami Bliskiego i Środkowego Wschodu, skutecznie też odcinały dostęp do Morza Kaspijskiego, natomiast Chanat Syberyjski zamykał Rosji drogę do Pacyfiku i do Chin. W roku 1552 wojska cara Iwana IV Groźnego zdobyły Kazań, a w 1556 – Astrachań, co dało Rosji bezpośredni dostęp do Morza Kaspijskiego i skracało dystans do Kaukazu. Car rosyjski zawojował chanaty tatarskie nad Wołgą, podporządkował chanaty Nogajów i otworzył Rosji drogę handlową na wschód.

Granica Rosji na południu, której przedtem nie było, oparła się o ujście rzeki Terek, wpadającej do Morza Kaspijskiego.

Rosja, zajmując tereny ludów tzw. Wielkiego Stepu, zaczynającego się od ujścia Dunaju, przechodzącego przez Europę południowo-wschodnią i Azję Centralną, a kończącego się na pograniczu Mandżurii i Korei, stworzyła strefę bezpieczeństwa na południu i przyczółki do dalszej ekspansji. Skutecznie wykorzystała sytuację, która powstała po upadku imperium Czingis-chana; zresztą Moskwa głosiła, że jako sukcesor Złotej Ordy, ma prawo zajmować ziemie na południu i wschodzie.

Na terenach Azji Środkowej pozostało wiele ludów pozbawionych ścisłej organizacji państwowej, walczących między sobą o dominację. Nogajowie, Kazachowie, Kałmucy, Baszkirowie stanowili naturalny obiekt zainteresowania prawosławnego księcia moskiewskiego, który dążył do powiększenia zakresu swej władzy, co wówczas było tożsame z powiększeniem terytorium. Rosja, wchodząc z jednymi w koalicję, a z innymi w konflikt, umiejętnie skłócając ich miedzy sobą, poprzez naciski militarne, uzyskała w końcu panowanie nad ludami Wielkiego Stepu.

Między Rosją a społecznościami stepowymi nie mogło być kompromisu, z powodu całkowitej sprzeczności interesów: społeczności te egzystowały dzięki grabieżczym najazdom na sąsiadów, w tym na Rosję, natomiast Rosja, by się utrzymać, musiała je pokonać. Południe wyniszczało rosyjską gospodarkę. I dopiero ekspansja Imperium Rosyjskiego na południe i południowy wschód zapewniła Rosji bezpieczeństwo. Ta ekspansja na południe wynikała głównie z konieczności obrony przed koczownikami. Ale nie tylko.

Po ustabilizowaniu się Moskwa poszukiwała dostępu do morza. Rosnącą potęgę Rosji wzmacnia car Piotr I Wielki (1682–1725), zdobywając dostęp do żeglownych szlaków Bałtyku na północy i Morza Czarnego na południu. Stworzył on odpowiednie instrumenty do osiągnięcia tych założeń. Pod koniec jego panowania armia lądowa liczyła około 210 tysięcy regularnego wojska i 100 tysięcy Kozaków, a flota morska składała się z 48 wielkich okrętów żaglowych i 787 mniejszych i pomocniczych jednostek, w której służyło 28 tysięcy marynarzy, co uczyniło Rosję jednym z najpotężniejszych państw w Europie. Potwierdzeniem tego był udział Rosji w wojnie ze Szwecją, zwanej Wojną Północną, w latach 1700–1721, w wyniku której zdobyto ujście Newy i dostęp do Morza Bałtyckiego.

W tym czasie na Morzu Czarnym królowała Turcja. Celem cara było wyparcie Turków za Morze Czarne i otwarcie Rosji drogi na Morze Śródziemne. Rosję od akwenu Morza Czarnego oddzielało Morze Azowskie, którego wybrzeże po obu stronach zajmował Chanat Krymski oraz turecka twierdza Azak. Pokonanie tych przeszkód oznaczało wejście w otwarty konflikt z Turcją, do której należał Azak i pod której protektoratem znajdował się Chanat Krymski.

AZOW – KROK NA POŁUDNIE

Kozacy dońscy wielokrotnie usiłowali tę twierdzę zdobyć, gdyż skutecznie hamowała ona ich wypady w rejon Morza Czarnego, na bogaty Krym. Wyprawy takie miały miejsce w latach 1574, 1593, 1620 i 1626, a następnie w kwietniu 1637 roku. Wówczas trzy tysiące Kozaków dońskich i cztery tysiące Kozaków zaporoskich obległo Azow, gdzie było 4 tysiące Turków, dysponujących 200 działami. Choć Kozacy twierdzę zdobyli, to nie byli w stanie jej utrzymać. Zwrócili się z prośbą do cara o posiłki i wsparcie, ale car nie był jeszcze gotowy do nieuniknionej, w przypadku zatrzymania twierdzy, wojny z Turcją, co zakończyło się wycofaniem Kozaków z twierdzy i ponownym wprowadzeniem tam załóg tureckich.

Kampanię, mającą na celu zdobycie Azowa, zorganizowano w roku 1694. Trwała ona dwa lata i zakończyła się przejęciem tureckiej twierdzy w 1696 roku, której jednak znowu nie udało się utrzymać. Przechodziła ona z rąk do rąk i dopiero po wojnie Rosji z Turcją w latach 1768–1774, twierdza wraz z ujściem Donu, na mocy Traktatu w Küczük Kajnardży (wioska nad Dunajem) w roku 1774, znalazła się ostatecznie pod panowaniem Rosji, tak jak całe wybrzeże Morza Azowskiego i część wybrzeża Morza Czarnego na zachód od Krymu. Rosja uzyskała prawo do stawiania fortyfikacji w Azowie, a rosyjskie statki handlowe mogły swobodnie poruszać się po Morzu Czarnym i przepływać przez cieśniny Bosfor i Dardanele. Rosja również objęła we władanie cały obszar od rzeki Terek do Pasma Kaukaskiego, co umożliwiło jej ekspansję na Zakaukazie.

https://www.google.pl/search?q=rzeki+dniestr+i+boh&tbm=isch&imgil=AW7Ialfiiq8VSM%

Pod panowanie Rosji przeszła część osmańskiej prowincji Jedystan, między rzekami Bohem i Dnieprem. W roku 1778 u ujścia Dniepru założono port Chersoń, który stał się później bazą Floty Czarnomorskiej. Traktat w Küczük Kajnardży, oceniany przez Katarzynę II jako najhojniejszy dla Rosji traktat w historii, oddawał także Rosji port Kercz i turecką twierdzę Jenikale – na Półwyspie Kerczeńskim, na wschodnim wybrzeżu Krymu – kontrolującą przesmyk między Morzem Azowskim a Morzem Czarnym, a także te terytoria na Kaukazie Północnym, które wchodziły w skład Chanatu Krymskiego.

Dodatkowym efektem wygranej przez Rosję wojny z Turcją, było ogłoszenie niepodległości Chanatu Krymskiego, co niemal natychmiast zostało zamienione na protektorat Rosji. Nie dawało to jednak Rosji pełnej swobody działania w regionie i w roku 1783 zmuszono chana krymskiego do abdykacji. Wojska Katarzyny II natychmiast zajęły Półwysep Krymski i pozostałe tereny Chanatu Krymskiego.

Strategiczne położenie półwyspu w kontrolowaniu Morza Czarnego oznaczało, że kto posiadał Krym, ten kontrolował niemal całe Morze Czarne. W następnych latach Rosja coraz bardziej przesuwała swoje granice na zachód, do Dniestru, a Krym był jej główną bazą wypadową.

W latach 1853–1856 Krym był areną walk o wpływy w regionie między coraz słabszym Imperium Osmańskim, coraz bardziej ekspansyjnym Imperium Rosji i europejskimi mocarstwami Anglią i Francją, dążącymi do zachowania swoich wpływów w regionie. Żadna z walczących stron nie odniosła zdecydowanego zwycięstwa, dla Rosji jednak wojna krymska była punktem zwrotnym. Osłabiła Cesarską Armię Rosyjską i podważyła jej wpływy w Europie.

                                                                                                          DR ELŻBIETA POTOCKA

 PS Więcej:

– Michael Khodarkovsky, „Na granicach Rosji. Budowanie imperium na stepie 1500-1800”, Warszawa 2009.

– Leszek Podhorodecki, „Chanat krymski i jego stosunki z Polską w XV-XVIII w.”,  Warszawa 1987.

– Nicholas V. Riasanovski, “A History of Russia”, New York 1977.