Jest to również przekaz historyczny: jak żyło się w czasach schyłku Rzeczypospolitej, jak panoszyli się w Polsce Rosjanie, jak prześladowali Polaków tzw. kozacy, jak krótkowzrocznie postępowali polscy możnowładcy „na garnuszku” Moskwy, zwłaszcza Radziwiłłowie i Czartoryscy, jak działał zniewieściały niby-król, Stanisław August Poniatowski. Wreszcie, w jakich bólach rodziła się Konfederacja Barska, do której przyłączali się polscy patrioci.

Jednym z bohaterów książki jest Józef Pułaski, ojciec Kazimierza, wpatrzony jak w obraz, w syna Franciszka. Józef jest sygnatariuszem prorosyjskiej Konfederacji Radomskiej, ale stopniowo, w wyniku patriotycznego oddziaływania zwłaszcza ze strony syna Kazimierza oraz propolsko nastawionych biskupów, zrywa z rosyjskim ambasadorem Repninem. Przy okazji, czytelnik dowiaduje się sporo o możnowładcach-zdrajcach, o senatorach-zdrajcach, wśród których niepoślednią, negatywną rolę, odgrywają prymas i niektórzy biskupi. A także o tym, jak paszkwilancką, wredną rolę wobec Polski, odgrywał przyjaciel Katarzyny II, znakomity filozof francuski, Wolter.

W książce poświęcono wiele miejsca bratu rodzonemu Kazimierza, Franciszkowi; on poznaje osobiście Maurycego Beniowskiego. W tym czasie „pionki na szachownicy” rozstawia ambasador rosyjski Repnin: jego wojsko kontroluje sejmiki, na których wybiera się posłów na Sejm, a czytelnik poznaje najmłodszego z braci Pułaskich, Antoniego. Ciekawe, że wszyscy bracia mieli dość wysoką pozycję społeczną w ówczesnej Polsce.

Porwanie polskich niepokornych senatorów przez Rosjan aktywizuje Polaków; staje się czynnikiem, który przyśpiesza tworzenie Konfederacji Barskiej, choć generalnie proces trwa dość długo (tworzenie dokumentów, pozyskanie żołnierzy). Na uwagę zasługuje postać dość nieobliczalnego w efekcie doznanego udaru, pana Wojsławskiego i jego córki, Halszki, która zostaje żoną Franciszka Pułaskiego, a także osoba Józefa Wybickiego.

Walki  konfederatów z Kozakami i osoba gen. rosyjskiego Kreczetnikowa, który nie dotrzymał warunków kapitulacji konfederatów, to dalsze, interesujące fragmenty książki. Wiele miejsca poświęcono w powieści ambasadorowi Repninowi i końcowi jego kariery; podobno z powodu licznych romansów. Wreszcie, intrygi zdrajców, którzy rozpuszczają fałszywe informacje na temat konfederatów, co w dużym stopniu przyczyniło się do upadku Konfederacji Barskiej.

Bardzo interesująca książka o szczegółach ostatnich lat funkcjonowania I Rzeczypospolitej. W obecnym, I tomie, jest sporo informacji o rodzinie Pułaskich. Sam wkład Kazimierza do walki o niepodległość Polski i USA będzie w tomach 2. i 3. Zwłaszcza koniec książki 3. wypełni tytułową maksymę „aut vincere aut mori” czyli „zwycięż albo umrzyj”.

Chociaż nie bardzo może się spodobać czytelnikom, użyty przez autora, współczesny termin „oligarchowie” zamiast „możnowładcy” czy „magnaci”, bardziej odpowiadający polskim warunkom.

                                                                                              Jacek Potocki

Wojciech Kudyba. „Pułascy. Out vincere, aut mori.” tom 1. Wydawnictwo „Państwowy Instytut Wydawniczy”, Warszawa 2020, 265 str.