Przypomina on zakochanego bez wzajemności. Z tą różnicą, że nie atakuje (bo nie śmie) obiektu swej adoracji „awansami”, nie zachowuje się jak „fircyk w zalotach”, jak zdesperowany kandydat do mezaliansu, lecz tylko pośrednio składa hołdy tym, których podziwia – głównie przez naśladownictwo. Zazwyczaj nieudolne, skutkujące sztucznością i śmiesznością.

Taki pozer usilnie stara się stworzyć pozory, że należy do kręgu uznawanego za elitarny, ekskluzywny. Osiąga to – w swym mniemaniu – przez naśladowanie stroju, manier, gustów w urządzeniu mieszkania, słownictwa, w wyborze miejsca na urlop, a także przez afiszowanie się z niedopowiedzianymi świadectwami rzekomego bywania w „wielkim świecie”, styczności z osobistościami prominentnymi (np. wspólnym zdjęciem z gwiazdorem, celebrytą, dygnitarzem).

Jego znakiem firmowym jest pretensjonalność, ale uprawiana tak, że zna on swoje miejsce w szeregu – zwłaszcza w tym wymarzonym, a sugerowanym otoczeniu. Protekcjonalnie, jeśli nie wyniośle, traktuje tych, o których wie, że mają respekt dla osób lub środowisk, do których sam chciałby należeć. I tymi przejawami „wyższości” nad zwykłymi zjadaczami chleba usiłuje uprawdopodobnić wrażenie, że też jest paniskiem, że też jest człowiekiem z elity. Z elity intelektualnej, artystycznej, z kręgu high life’u. Ale nie wychyla się z taką szarżą w obecności, w towarzystwie osobistości naprawdę znaczących, w kontakcie z całą grupką prominentów czy mieszkańców strefy luksusu i splendoru. Na kogoś lepszego i ważniejszego pozuje bezpiecznie, gdyż popisuje się przed tymi, którzy podobnie jak on styczności z elitą nie mają; przynajmniej nie na co dzień, najwyżej przypadkiem i od święta.

Istnieje jednak taki gatunek pozerów, których próżność proporcjonalna do kompleksu własnej nicości, mizerii rozpiera i unosi w górę jak balon. To kabotyni. Ludzie wyskakujący przed szereg, pokrewni żabie, która łapę podsuwa, gdy konia kują. Złaknieni popisu i natychmiastowego aplauzu, podziwu. Obnoszący się z pożyczonym lub skradzionym kostiumem, orderem, berłem.

Przekonani są, że im wyżej zalicytują – tym, co mają (a mają niewiele w swoich zasobach – czy to materialnych, finansowych, czy zwłaszcza mentalnych, intelektualnych; niewiele we własnych dokonaniach, osiągnięciach, zasługach) – tym więcej ugrają, tym mocniejsze zrobią wrażenie na innych, tym większe zyskają uznanie. Ich znakiem szczególnym jest niewspółmierność między wyrywaniem się na plan pierwszy a znikomym rzeczywistym znaczeniem; między emfazą, patosem w kreacjach „aktorskich” zalatujących amatorszczyzną i błazenadą a mizerią ich osobowości, trywialnością motywacji; między heroiczną pozą a uderzającym, kompromitującym koniunkturalizmem; między egotycznym pragnieniem skupienia uwagi na sobie a widocznym brakiem zainteresowania dla spraw publicznych i zrozumienia problemów społecznych, choć traktowane są jako okazja i pretekst do wyeksponowania własnej osóbki.

Kabotyn to typ pasożytniczy. Buduje swoją – zresztą, urojoną – pozycję przyklejaniem się do poważnych graczy i sprawców ważnych dokonań, przechwytywaniem sztandaru zwycięstwa… oczywiście już po zwycięstwie; a nawet poklepywaniem rzeczywistych sprawców Ważnych Zmian, bohaterów, męczenników. W chwili, gdy już sprawy są rozstrzygnięte, kreuje siebie na proroka, który z góry przewidział, na przewodnika, który wskazał kierunek, poprowadził i doprowadził, na patrona tych, którzy zrobili swoje nie wiedząc o jego istnieniu lub nie zaprzątając sobie nim głowy w toku działania.

Ale już w trakcie doniosłych działań i wydarzeń o ukierunkowaniu jeszcze niejednoznacznym i wyniku nieprzesądzonym z góry Kabotyn umie się ustawić. Tak, aby pozostać bezpiecznym, a zarazem bardziej widocznym czy słyszalnym niż ludzie, których czyny i wysiłki przyczyniają się do rezultatu zmagań albo poszukiwań. Jeśli takim zmaganiem jest wojna, to na przewodnika wyrasta nie pierwszy szereg bojowników wychodzących naprzeciw kulom i nie ich dowódca, ale trębacz, dobosz (ci to narobią hałasu!), krasomówca komentujący przebieg walk i wygłaszający jedynie słuszne w danej sytuacji oczywistości i banały.

To oczywiście kabotynizm gatunkowo czysty, rzec można – idealny. Jednak domieszkę kabotynizmu łatwo zauważyć nawet u liderów, wodzów, bohaterów, ba, męczenników sprawy o rzeczywistych zdolnościach i zasługach sprawczych. Z całym szacunkiem i uznaniem np. dla wymiernych zasług wojennych trudno nie zauważyć ładunku kabotynizmu w pozach i retorycznych ozdobnikach Churchilla w czasie Bitwy o Anglię. Taka domieszka jest w historii powtarzalna.

Ale to jednak inna jakość niż Kabotyn – pasożyt albo dekownik, głośny na tyłach, nie w okopach, niż kombatant, który walkę „kontynuuje”, a faktycznie jedynie rozpoczyna w roli sępa, hieny. Ten jest waleczny w starciu z już rozbrojonymi. Dobija rannych i jeńców, którzy sami się poddali, ściga tych, którzy podpisali zawieszenie broni lub historyczny kompromis oparty na obustronnych zobowiązaniach i gwarancjach. A kiedy się rozpędzi, to bohaterów nazywa tchórzami, sprawców zwycięstwa zdrajcami, agenturalnymi prokurentami klęski.

Tu kłania się aforyzm Leca:  „Ostatnie słowo w dyskusji należy do perkusji”.

Nie myślmy sobie jednak, że kabotynizm to wyłączna przypadłość czy wręcz przywilej osobników przeskakujących z topornego stołka na tron złocisty. Kabotynizm to przypadłość egalitarna i demokratyczna. Każdy może zostać kabotynem, czyli błaznem i krzykaczem zarazem, albo co najmniej statystą w opóźnionym spektaklu, który czuje się herosem. Przykład: „bojowe” rekonstrukcje historyczne, kiedy to uczestnik inscenizacji bezpiecznie dźga bolszewika w brzuch, strzela fajerwerkami, a zdarza mu się „polec” na niby. Ta chwila paradowania w replice munduru, zbierania oklasków za „celny strzał” do esesmana – bezcenna! Statysta czuje się aktorem, ba, więcej niż aktorem, bo zarazem nauczycielem historii (nawet jeśli niewiele przeczytał i przemyślał z bitwy odtwarzanej  w dwudziestu chłopa), co tam: czuje się protagonistą historii.

Epidemię kabotynizmu zawdzięczamy dziś medialnej chorobie egotyzmu i narcyzmu: Zobaczcie mnie! Jaki jestem fajny, jaki pomysłowy, jaki wyjątkowy! Ale to już inflacja kabotynizmu. Kabotyn z dawnych i całkiem niedawnych epok wstydził się swojej pospolitości, przyziemności, silił się na oryginalność, wzniosłość, próbował się wcielać w prototypy wielkości. Inna rzecz, że z efektem, jak w oleju czwartego tłoczenia, w kawie z trzeciego parzenia. Dzisiejszy kabotyn chwali się swoją pospolitością, trywialnością, nawet prymitywizmem. Nie wysila się na wyszukany wystrój, przebranie – bo i po co? Dobrze wie, że dziś liczy się tylko to, kto pierwszy wyskoczy z czymś nawet zupełnie nieoryginalnym, kto wywoła głośniejszy skandalik, który uczyni go na pięć minut gwiazdorem mediów (wszystkie kamery i mikrofony na mnie skierowane!). Współczesny kabotyn może nawet zaimponować pod jednym względem: Nie martwi się i nie obraża, jeśli jego występ – groteskowy i niesmaczny – narazi go na opinię idioty. Być idiotą powszechnie znanym, idiotą centralnym – to jest to!

PROF. ZW. DR HAB. MIROSŁAW KARWAT
Uniwersytet Warszawski