Życie Polaków tam nie było łatwe, gdyż władze Czechosłowacji różnymi metodami prowadziły politykę wynarodowiania Polaków w ramach procesu tzw. czechizacji Zaolzia czyli „odzyskiwania dla czeskości”, a to zamykając polskie szkoły, a to szantażując polskich rodziców wyrzuceniem z pracy, jeśli nie poślą swych dzieci do czeskich szkół.

W czasie II wojny światowej za Polaków zabrali się dzielni Niemcy: kto nie podpisał volkslisty, często trafiał do obozu koncentracyjnego, a kto ją podpisał, brano go do niemieckiego wojska, by krzewił niemiecką cywilizację ogniem i mieczem, zarówno na Wschodzie jak i na Zachodzie.

Bracia Czesi w tym czasie też nie próżnowali i nieustannie oraz chętnie donosili na swych polskich sąsiadów do Gestapo, że wspierają partyzantów lub że sami tymi partyzantami są. W wyniku tych donosów wielu zaolziańskich Polaków straciło życie. Stąd tytuł „Zginęli za Polską sprawę”, dotyczy raczej okresu II wojny światowej; w innych czasach Polacy choć byli dyskryminowani i nie było im lekko, ale życia nie tracili.

Ciężko było też w czasach komunizmu w Czechosłowacji, gdyż władze dążyły do stworzenia jednolitego narodu czechosłowackiego, zespolonego wokół partii komunistycznej. Rozmówcy autora wyjaśniają okoliczności utraty polskości. Stały za tym albo instytucje, albo współmałżonkowie.

Wszyscy rozmówcy, z reguły działacze polonijni, podkreślają niezwykłą rolę Polskiego Związku Kulturalno-Oświatowego w utrzymaniu polskości, chociaż dostrzegają na horyzoncie ciemne chmury z powodu działania czynnika biologicznego: stare pokolenie działaczy i polskich patriotów się wykrusza, młodzi się asymilują. W promowaniu polskości na Zaolziu dużą rolę odgrywa też Konsulat Generalny RP w Ostrawie.

W niektórych wypowiedziach wypływa wątek zajęcia Zaolzia przez Wojsko Polskie w 1938 roku. Warto o tym poczytać, gdyż relacje Polaków rzucają nieco inne światło na dotychczas nie najlepiej oceniany przez współczesnych Polaków fakt zajęcia Zaolzia.

Bardzo wartościowa książka, ukazująca zmagania Polaków z niechętnymi im Czechami, by godnie żyć, kochać Polskę i krzewić polski patriotyzm, przy pełnym zachowaniu lojalności wobec Czech. A jednocześnie książka ta przypomina, że Polacy żyją w niełatwych warunkach nie tylko na wschodzie, na Litwie czy w Kazachstanie.

Doskonała lektura dla młodego pokolenia.

Jacek Potocki

Marek A. Koprowski, „ Zginęli za polską sprawę. Mniejszość polska na Zaolziu 1870-2015, Wydawnictwo „Replika”, Zakrzewo 2016