Po tytule można wnioskować, że jest to książka napisana przez niego. W rzeczywistości zawiera ona jego teksty, ale również szkic o nim i o jego twórczości, napisany przez Francuza Jeana Cassou, którego w swoim czasie Unamuno prosił o przetłumaczenie swojego eseju na język francuski.

Unamuno informuje czytelników o wysiłkach rządu francuskiego, podejmowanych pod naciskami hiszpańskiego reżimu, by usunąć pisarza, najwyraźniej przeciwnika hiszpańskiej dyktatury pod wodzą Primo de Rivery i króla Alfonsa XIII, spod granicy francusko-hiszpańskiej, w głąb kraju.

Jednocześnie Unamuno wyraża dość negatywną opinię o wynikach pracy Cassou; dochodzi do wniosku, że musi swój szkic przetłumaczyć sam.

Z kolei, Cassou przytacza negatywne cechy Baskijczyka i w ogóle Baskijczyków, którzy „walczą sami ze sobą” i przypomina różne dzieła Unamuna, w których autor jest nieprzejednany i spiera się z wszystkimi. Może nikt go nie rozumie dlatego, że on nie rozumie innych i raczej nie tworzy, tylko komentuje twórczość kogoś innego. Jego ulubionym bohaterem ma być Don Kichot; z tym szaleńcem Unamuno spędził całe życie. Jest to dowód na istnienie tzw. hiszpańskiego nihilizmu.

Wywody Cassou pociągnęły za sobą reakcję Unamuna, zatytułowaną „Komentarz”, w której wyjaśnia kwestię swojej twórczości, a także pisze o dyktaturze hiszpańskiej, którą nazywa tyranią.

Wreszcie, główny szkic książki „Jak się tworzy powieść”. Pisze o swojej banicji, o swoim samotnym pobycie we Francji, pisze o listach Giuseppe Mazziniego z ubiegłego stulecia. Pojawiają się też słowa o twórczości Włodzimierza Lenina i innych bolszewików, choć najwięcej miejsca poświęca w tych rozważaniach „mojej Hiszpanii” i swojej wyimaginowanej powieści, której bohaterem jest Jugo de la Raza.

Jest to książka filozoficzna, dość trudna w odbiorze. Jej czytelnik powinien być dość doświadczony, a nawet wytrawny, by „ją pokonać”. Ważne są uwagi tłumacza, które przybliżają postać i twórczość raczej mało znanego w naszym kraju Miguela Unamuna.

                                                                                              Jacek Potocki

Miguel Unamuno. „Jak się tworzy powieść”. Tłum. Kacper Szpyrka. Wydawnictwo „Państwowy Instytut Wydawniczy”, Warszawa 2021, str.156