Established 1999

ALBA LACH HERITAGE

5 maj 2021

80. rocznica Towarzystwa Szkocko-Polskiego

80 lat temu, 28 kwietnia 1941 roku, w salach City Chambers w Edynburgu odbyło się spotkanie założycielskie Towarzystwa Szkocko-Polskiego (Scottish-Polish Society). Gospodarzem spotkania był Lord Provost Edynburga Sir William Young Darling – pisze Leszek Wieciech.

Leszek Wieciech

Stronę polską reprezentowali m.in. prof. Antoni Jurasz – założyciel Polskiego Wydziału Medycznego w Edynburgu, a także przedstawiciele gen. Mariana Kukiela, dowódcy I Korpusu.Ze strony szkockiej obecni byli m.in. Henry Harvey Wood, szef British Council w Szkocji (po wojnie współtwórca pierwszego międzynarodowego festiwalu w Edynburgu w 1947 roku) oraz płk. prof. Francis Crew, profesor medycyny na Uniwersytecie w Edynburgu, a w czasie wojny dowódca szpitala wojskowego w Edynburgu, bez którego wsparcia nie byłoby możliwe powstanie Polskiego Wydziału Medycznego na Uniwersytecie w Edynburgu.

Przygotowania do powołania Towarzystwa trwały po polskiej stronie od jakiegoś czasu. „Dziennik Żołnierza” apelował w styczniu 1941:

„Odkąd przyjechaliśmy na Wyspy Brytyjskie, wielu z nas, – niemal każdy z nas – nawiązał prędko znajomości ze Szkotami. Stosunek Szkotów do nas był od początku niezwykle serdeczny i miły. Ważne jest, że po przeszło półrocznym pobycie polskich żołnierzy na Wyspach, nie zmienił się i nie ostygł on, ale że przeciwnie: nawiązane znajomości i przyjaźni pogłębiły się i utrwaliły. (…) Rejestrujemy adresy naszych przyjaciół!”[1]

Oficjalne zebranie inauguracyjne, na którym przyjęto statut i wybrano władze, odbyło się 4 czerwca 1941. Na zebraniu tym ustalono, że honorowym prezesem Towarzystwa będzie każdorazowy ambasador Polski w Londynie. Prezesem został Earl of Elgin, sekretarzem generalnym prof. F.A.E. Crew, asystentem sekretarza Lady Carmichael Anstruther, skarbnikiem generalnym H. Harvey Wood, a edytorem publikacji – prof. J.H. Baxter.

Pierwszą publikacją książkową Towarzystwa była pozycja „Szkoci w dawnej Polsce” (Scots in Old Poland), będąca przedrukiem serii artykułów, publikowanych w latach 1938-39 w „The Warsaw Weekly”.  Na okładce publikacji możemy znaleźć informację o władzach organizacji, celach statutowych, organizacji etc.

Celem Towarzystwa była promocja i konsolidacja przyjaźni i zrozumienia między narodami Szkocji i Polski. Miało ono dążyć do utworzenia oddziałów na terenie Szkocji, a także ustanowienia i promocji dobrych relacji z bratnimi stowarzyszeniami w Anglii i innych miejscach. Członkami mogły zostać: a) osoby posiadające obywatelstwo szkockie lub polskie; b) absolwenci szkockich lub polskich uniwersytetów, lub też osoby zajmujące oficjalne stanowiska w tych uniwersytetach; c) osoby, zajmujące oficjalne stanowiska w służbie państwowej Wielkiej Brytanii lub Polski; d) inne osoby, które mogły być przyjęte z uwzględnieniem ich zainteresowania w realizacji celów Towarzystwa.

Scots in old Poland 1000

Oddziały mogły zostać utworzone w dowolnym szkockim hrabstwie, mieście lub uniwersytecie, z zastrzeżeniem, że na terenie danego hrabstwa, miasta lub uniwersytetu mógł być tylko jeden oddział. Oddziały posiadały niezależną organizację i prowadziły swe wewnętrzne sprawy niezależnie od siebie, ale zgodnie z generalnymi zasadami Rady Towarzystwa.

Już 16 lipca 1941 roku Naczelny Wódz zezwolił żołnierzom polskim na zapisywanie się na członków Towarzystwa Szkocko-Polskiego. Wkrótce powstały oddziały w hrabstwie Fife, na Uniwersytecie w St. Andrews, Edynburgu i Glasgowie, a także miejscach postoju polskiego wojska.

18 października 1941 w Edynburgu miało miejsce się kolejne plenarne posiedzenie Towarzystwa, na którym odbyły się wybory do Zarządu Głównego. Prezesem został wybrany ponowie Lord Elgin. Co ciekawe, w skład władz wszedł m.in. ambasador Stanów Zjednoczonych przy rządzie RP, Drexel Biddle.

Plakat 500
W piśmie do powstającego oddziału w Stirlingshire z 21 maja 1942 roku z centrali Towarzystwa Szkocko-Polskiego, która mieściła się wówczas pod adresem 16 Picardy Place, Edinburgh 1, mowa jest o tym, że organizacja liczy około 6 tysięcy członków i ma oddziały w Edynburgu, Glasgowie, Dundee, Fife, Angus, Lanarkshire, Perth, Peebles i Londynie. Towarzystwo działało również na terenie Anglii – 20 lutego 1942 w hotelu Dorchester w Londynie nastąpiła inauguracja działalności londyńskiego oddziału Towarzystwa.

W lipcu 1942, na  walne zgromadzenie towarzystw polsko-szkockich w City Chambers w Edynburgu, przybyli delegaci z 12 oddziałów i 19 pododdziałów towarzystw polsko-szkockich.

W lipcu 1943 roku Towarzystwo miało oddziały w 12 hrabstwach Szkocji, trzech wielkich miastach oraz w Londynie. Pododdziałów było 29. [2]

Według Tomasza Ziarskiego-Kernberga, powołującego się na prof. Leona Koczego, pod koniec wojny Towarzystwo liczyło około 9800 członków, skupionych w prawie 50 oddziałach (prawdopodobnie w tej kalkulacji uwzględniono zarówno oddziały, jak i pododdziały Towarzystwa – gdyż w każdym hrabstwie, mieście czy też uniwersytecie mógł istnieć tylko jeden oddział).

W lutym 1943 uruchomiono w Towarzystwie Komitet Ekonomiczny, mający opracować zasady współpracy gospodarczej między obu krajami po wojnie.

Oddziały i pododdziały Towarzystwa zajmowały się celami statutowymi, czyli zbliżeniem obu narodów. Organizowano koncerty polskiej muzyki, potańcówki dla żołnierzy, odczyty na temat Polski oraz stosunków polsko-radzieckich, wystawy poświęcone Polsce. Prowadzono kursy j. polskiego dla Szkotów oraz j. angielskiego dla Polaków. Olbrzymią rolę odgrywało przypominanie historii kontaktów polsko-szkockich. Prowadzono też zbiórki pieniężne i materialne (głównie ubrania) na rzecz Polskiego Czerwonego Krzyża, przeznaczone głównie na pomoc polskim dzieciom, znajdującym się w ZSRR.

Po przeniesieniu polskich żołnierzy na nowe miejsce postoju wiele oddziałów Towarzystwo kontynuowało działalność, ale niektóre istniały już tylko na papierze. Te, które kontynuowały działalność, otrzymały nowe zadanie – opiekę nad szkockimi żonami żołnierzy polskich.

W styczniu 1942 oddział Towarzystwa w Glasgowie zorganizował Tydzień Polski, którego elementem była wystawa „Malownicza Polska”, wcześniej goszcząca w Londynie i Edynburgu. Jako że w czasie Tygodnia Polskiego przypadała rocznica urodzin narodowego poety Szkocji, Roberta Burnsa, obchodzona uroczyście w każdym zakątku świata, gdzie tylko znajdą się Szkoci, więc 23. stycznia urządzono szkocko-polską Burns Supper z udziałem ok. 200 osób, w tym wielu Polaków, którzy zapewne pierwszy raz w życiu kosztowali haggis. Recytowano wiersze Burnsa, również w tłumaczeniu na polski.

Kartka z gazety 4 MP

Co ciekawe, Towarzystwo nawiązało też kontakt ze stowarzyszeniem „Friends of Poland” w Los Angeles, którego celem było m.in. stworzenie trwałych więzi przyjaźni między tamtejszymi Polakami a Szkotami. [3]

W grudniu 1942 Lord Elgin złożył w Izbie Lordów projekt rezolucji, wyrażającej podziw dla postawy Polski, protestującej przeciwko polityce celowej eksterminacji narodu polskiego i zawierającej zobowiązanie, że winowajcy wszystkich tych zbrodni poniosą zasłużoną karę.

Na przełomie 42. i 43. roku, kiedy stało się jasne, że dla rządu brytyjskiego sojusz ze Związkiem Radzieckim ma znaczenie strategiczne, wielu szkockich działaczy TS-P wyrażało poparcie dla Polaków w kwestii wschodniej granicy. Szczególną aktywność wykazywali Lord Elgin oraz Sir Patrick Dollan, były Lord Provost Glasgowa, z racji swej przyjaźni do Polaków i zaangażowania w obronę polskich interesów przezwany „Dolańskim”. W lutym 1943 roku oświadczył on: „Narody Zjednoczone powinny raczej skoncentrować się na prowadzeniu wojny, niż planować, które terytoria jednych państw wzbogacą inne państwa po skończonej wojnie.”[4] W 1943 r. Lord Elgin i Patrick Dollan zostali odznaczeni orderem „Polonia Restituta”.

Na nadzwyczajnym posiedzeniu glasgowskiego oddziału Towarzystwa, które miało miejsce 20 lutego 1945 roku, wyrażono zdecydowany sprzeciw wobec ustaleń jałtańskich wobec Polski. Patrick Dolan podkreślił, że trzy mocarstwa złamały wszelkie przyrzeczenia dane Polsce. Zdecydowano o zorganizowaniu protestów w Glasgowie i innych miastach.

27 lipca 1946 roku, na dorocznym Walnym Zgromadzeniu w Edynburgu, Towarzystwo przyjęło plan pracy na lata 1946-47. Postanowiono przeprowadzić intensywną kampanię edukacyjną na temat sytuacji politycznej w Polsce, a także położenia, w jakim znaleźli się polscy żołnierze w Szkocji. Było to konieczne ze względu na znaczne pogorszenie stosunku wobec Polaków w Szkocji, w głównej mierze spowodowanym intensywną propagandą proradzieckich działaczy robotniczych, a także samych przedstawicieli ZSRR. Ponownie prezesem został Lord Elgin, a wiceprezesami zostali Lord James Stewart Murray, Sir Patrick Dollan i płk. JMB Scott. Skarbnikiem pozostał Charles Burrows.

Jedną z ciekawostek, o których pisze Aileen Orr w swej książce „Wojtek the Bear”, jest to, że również słynny Miś Wojtek był członkiem Towarzystwa (oddziału w Galashiels), co okazało się pomocne w załatwieniu przyjęcia go do edynburskiego ZOO w listopadzie 1947 roku.

Towarzystwo prowadziło działalność jeszcze przez jakiś czas, przy czym w mniejszych ośrodkach oddziały przestały istnieć. W archiwach szkockich można znaleźć protokoły spotkań oddziału edynburskiego aż do roku 1958, zaś w National Library of Scotland dokumentację edynburskiego oddziału aż do roku 1982. W artykule B. Czaykowskiego i B. Sulika, opublikowanym w 11 numerze „Kultury” w 1958 roku autorzy – wśród wielu organizacji, działających w Glasgowie, również wymieniają Towarzystwo Szkocko-Polskie.

Po wycofaniu przez rząd JKM uznania dla rządu RP w Londynie, przedstawiciele polskiego środowiska w Edynburgu powołali 6 lipca 1945 r. „Radę Stowarzyszeń Polskich w Edynburgu”, której celem miała być koordynacja działań środowiska polskiego w nowej sytuacji politycznej i finansowej. Z kolei w Glasgowie 3 czerwca 1954 powstało Polskie Towarzystwo Społeczno-Oświatowe. W latach powojennych w wieku miastach Szkocji istniały oddziały Stowarzyszenia Polskich Kombatantów, a także inne organizacje cywilne i wojskowe. W pewnym zakresie stopniowo przejmowały one rolę, jaką wcześniej odgrywało TSP. W czasie mego pobytu w Edynburgu – w drugiej połowie lat 90. XX wieku, organizacja pod nazwą Scottish-Polish Society istniała jeszcze w Invergordon.

W 1970 roku w Edynburgu powstało działające do dziś Szkocko-Polskie Stowarzyszenie Kulturalne, koncentrujące się na promocji polskiej kultury i tradycji w środowisku szkockim. Obecnie w Szkocji działa szereg niezależnych organizacji, skupiających głównie imigrantów z Polski i zaprzyjaźnionych Szkotów. Ich liczba znacznie wzrosła po olbrzymiej fali imigracji, jaka nastąpiła po wejściu Polski do Unii Europejskiej w 2004 roku.

Do rozkwitu działalności Towarzystwa przyczyniło się wiele osób, z których kilka wymieniłem powyżej. Należy jednak pamiętać, że sukces byłby niemożliwy bez całej rzeszy lokalnych społeczników, często burmistrzów, profesorów uniwersyteckich i nauczycieli w lokalnych szkołach, okazujących olbrzymią pomoc polskim żołnierzom, którzy znaleźli się na obczyźnie.

LESZEK WIECIECH
Konsul Generalny RP w Edynburgu (1995-1999)

wieciech-portal@wp.pl

[1] Dziennik Żołnierza 25.01.1941

[2] DZ, 29.07.1943

[3] DZ, 26.03.1943

[4] DZ, 01.03.1943

W wydaniu nr 234, maj 2021, ISSN 2300-6692 również

  1. BIBLIOTEKA DECYDENTA

    Twórca Dyzmy
  2. LEKTURY DECYDENTA

    Punkty widzenia
  3. FILOZOFIA I DYPLOMACJA

    Kto następny?
  4. WIERSZOWNIA DECYDENTA

    Darmowy ser
  5. HISTORIA DECYDENTA

    Dowódca i polityk
  6. BIBLIOTEKA DECYDENTA

    Wiara i magia
  7. HISTORIA DECYDENTA

    Bojownicy
  8. HISTORIA DECYDENTA

    Uwagi znad Sekwany
  9. BIBLIOTEKA DECYDENTA

    Z alkoholem w tle
  10. LEKTURY DECYDENTA

    Autor "Złego"
  11. ALBA LACH HERITAGE

    80. rocznica Towarzystwa Szkocko-Polskiego
  12. OBRAZY PAMIĘCI

    Miasto na rozdrożach
  13. WIATR OD MORZA

    Manneken pis
  14. POLITYKA DECYDENTA

    Druga Izba za sanacji
  15. CO SIĘ W GŁOWIE MIEŚCI

    Zapięty guzik, zamknięty umysł