Utarło się przyjmować, że było wielkie i przetrwało cztery, a może pięć tysięcy lat, a potem zostało pokonane przez cywilizację zachodnią i upadło. Ale to nie było takie jednoznaczne. Technika Zachodu w jakimś stopniu się do tego przyczyniła, ale główna przyczyna tkwiła wewnątrz samych Chin, które nie były państwem etnicznie jednorodnym, a to oznaczało, że często wybuchały różnego rodzaju bunty mniejszości narodowych. Nie były też państwem sprawiedliwym, ponieważ konfucjanizm – ideologia rządzenia, tak podzielił społeczeństwo, że ci na dole drabiny społecznej często występowali przeciwko okrutnym rządom.

Zanim jednak cesarstwo ostatecznie przestało istnieć Chiny rządzone przez Mandżurów były największym imperium tego okresu. W 1790 roku jego terytorium to 14,7 mln km kwadratowych[1]. Część stanowiły tzw. Chiny właściwe, to 18 prowincji cesarstwa Mingów, najechane przez Mandżurów w roku 1644.

Umocniwszy swoją pozycję w Państwie Środka Mandżurowie podbijali terytoria graniczące – Mongolię, Dżungarię, Tybet, Tajwan. Dla usprawiedliwienia swoich działań powoływali się  na ideę Syna Niebios i teorię sprawowania władzy nad tianxia. To modne ostatnio słowo w politologii. Dosłownie oznacza „wszystko pod niebem”. W praktyce politycznej cesarstwa chińskiego – od czasów dynastii Han (206 p.n.e. – 220 n.e.) oznaczało nieograniczone terytorium, które można było zdobyć i utrzymać w zależności od siły władzy centralnej. Mandat Niebios był bronią psychologiczną. To tylko idea, ale groźna, ponieważ zawierała w sobie imperatyw ogarniania wpływami wszystkich ziem, które dany władca mógł sobie podporządkować używając do tego sił, którymi dysponował. Władcy każdej dynastii rozszerzali zatem swoje terytoria z boskim imieniem na ustach, a potem starali się utrzymać zdobyte terytoria przekształcając niektóre w strefę wewnętrzną cesarstwa, co oznaczało bezpośrednio administrowaną, a te które nie dały się pokonać siłą, a które jednocześnie nie były w stanie funkcjonować samodzielnie – włączano w system hołdu i danin. Władca takiego obszaru uznawał zwierzchność Chin, składał cesarzowi hołd i symboliczny dar, a ten włączał go w chińską strefę handlową, wyznaczając określonej wysokości obowiązkową daninę, przy okazji której świetnie rozwijał się handel terytoriów zewnętrznych a centralnymi Chinami.

Qingowie żadnemu terytorium związanego wcześniej z cesarstwem nie pozwoliło się z więzów zależności wyzwolić. Każdy bunt był tłumiony. Dwukrotnie wysyłano armie przeciwko ludom Syczuanu (1748), walczono w aborygenami na Tajwanie (1661–1683), a w latach 1765–1769 Chiny wysłały cztery ekspedycje przeciwko Birmie, która chciała wyzwolić się spod wpływów chińskich i zbudować własną strefę wpływów, własną tianxia. Nie odpuszczano Wietnamowi i ilekroć nadarzyła się okazja do interwencji, zarówno Mingowie jak i Qingowie z tego korzystali chcąc włączyć Wietnam w skład właściwych Chin.  Niektóre spory dynastyczne w Wietnamie kończyły się „pomocą” wojsk cesarskich. Tak było po interwencji w roku 1407,  po której  wojska Mingów okupowały Wietnam przez 20 lat. Spór dynastyczny w latach 1788–1789, także zakończył się interwencją zbrojną. 200-tysięczna armia Qingów nie zrealizowała swojego planu pokonania Vietów, którzy odnieśli jedno z największych zwycięstw w wietnamskiej historii wojskowej.

Narzędziem polityki Qingów wobec podporządkowanej ludności był terror, który często kończył się eksterminacją tysięcy ludzi. Kiedy Mandżurowie toczyli ze zwolennikami  Mingów boje o  Kanton (1647–1650) zmasakrowali i wymordowali około 70 tysięcy ludzi. Ludobójstwa dopuścili się w latach 1755–1757, kiedy ich wojska atakowały Dżungarię – obecnie Xinjiang.  Niektóre szacunki mówią, że wymordowano wówczas około 80% populacji Dżungarów, tj.  około 500 tysięcy ludzi[2]. Straszliwych zbrodni dopuszczano się w czasie wielkiego powstania chłopskiego, zwanego powstaniem tajpingów, w latach 1851–1864, kiedy 20 milionów ludzi utonęło w bratobójczej krwi.

Jednak nie kojarzymy cesarskich Chin z mocarstwem imperialistycznym takim jak Hiszpania, Portugalia, Anglia, Francja czy Holandia. A to dlatego, że działały one daleko od zachodniej cywilizacji i długo przed nią tworzyły swoją potęgę.  Swoje imperium budowało przez podbój i asymilację podbitych ludów. Działały głównie na kontynencie i nigdzie poza nim nie zakładały swoich kolonii. Chiny przestały się rozszerzać tylko dlatego, że osiągnęły granice geograficzne tego, co dało się  podbić i utrzymać. Nie robiły tego nawet podczas siedmiu podróży morskich Zheng He w latach 1405–1433, podczas których Chińczycy przemierzyli ponad 50 tysięcy km i odwiedzili 37 krajów i regionów. Zatrzymywali się we wszystkich głównych portach wzdłuż szlaków żeglarskich łączących wschodnie wybrzeża Mingów z Europą i Afryką. Zostawiali tam dowody ich kultury – porcelanę, kalendarze, jedwab.  Aż do wojen opiumowych władcy Chin wierzyli, że Chiny są „centrum  świata” i że świat poza właściwymi Chinami kontynentalnymi nie jest wart uwagi.

DR ELŻBIETA POTOCKA

[1] Peter Turchin, Jonathan M. Adams, Thomas D. Hall; East-West Orientation of Historical Empires and Modern States; http://peterturchin.com/PDF/Turchin_Adams_Hall_2006.pdf, s. 222.

[2]  Wei Yuan, 聖武記 Military history of the Qing dynasty, vol.4. „計數十萬戶中，先痘死者十之四，繼竄入俄羅斯哈薩克者十之二，卒殲於大兵者十之三。除婦孺充賞外，至今惟來降受屯之厄鲁特若干戶，編設佐領昂吉，此外數千里間，無瓦剌一氊帳。”