Nieudacznik Piszczyk to poniekąd zaprzeczenie innego ucieleśnienia mimikry, a mianowicie Zeliga (z filmu Woody Allena), który upodabniał się do rozmówców, otoczenia w sposób bezbłędny, niejako naturalny. Ale to był dar podobny do adaptacyjnych właściwości rośliny reagującej na światło, temperaturę lub wilgoć, a nie produkt wyrafinowanej strategii czy taktyki wizerunkowej.

W obydwu jednak przypadkach – czy z dobrym, czy z fatalnym skutkiem – w grę wchodziła zasadnicza niezgodność między rzeczywistą tożsamością jednostki a symulacją pewnych cech  i przynależności.

Jeszcze inaczej to przejawia się u oszustów, podszywających się pod tożsamość pewnych osób lub nadużywających rozmaitych „uniformów społecznych” – wtedy, gdy udają duchownego, lekarza, policjanta, asa wywiadu. Ale i oni usiłują nas nabierać na korzystne, zwłaszcza imponujące wrażenie.

Neofita w jakiejś mierze należy do tej samej kategorii – do kolekcji tych ludzi, którzy chcą się wydawać takimi, jakimi trzeba się wydawać, aby im to dobrze służyło. Z jedną jednak, istotną poprawką: wyróżnikiem neofityzmu jest fałsz. Fałsz przede wszystkim w tym sensie, iż najpierw okłamują siebie samych, aby móc okłamywać otoczenie w kwestii, kim są, czego chcą, jakie mają pobudki i intencje.

Neofityzm z reguły (z bardzo nielicznymi wyjątkami szczerych i trafnych nawróceń) jest nonautentyzmem. 

Ta „świeża wiara” jest nieautentyczna przede wszystkim dlatego, że postawa identyfikacji z ideą i sprawą nową dla danego człowieka nie wynika z jego przekonań ani głębokich przemyśleń i przewartościowań (zwłaszcza rachunków sumienia) samych w sobie, lecz z potrzeby przystosowania. Demonstracja gorliwości w nowym porządku i obrządku ma miejsce nie z powodu jakiegoś objawienia lub świadomego życiowego remanentu (choć taki powód silnie sugeruje się nowemu środowisku), lecz z powodu obawy przed porażką, marginalizacją, wykluczeniem, a nawet przed karą za poprzednie wcielenie.

Zmiana przekonań podświadomie sterowana jest interesem, postrzeganą koniunkturą, choć jest fałszywie odczuwana, przeżywana  i prezentowana innym jako rodzaj objawienia i nawrócenia.

Neofita skwapliwie zaprzecza przy tym samemu sobie. Usiłuje być (albo tylko wydawać się) kimś zupełnie innym niż dotychczas. To skłania go do przekreślenia własnej przeszłości, wcześniejszych poglądów i więzi, własnych dokonań (osiągnięć, zasług, ale i błędów, spowodowanych szkód). Ale przekreśla samego siebie raczej na zasadzie amnezji, krótkiej pamięci lub w ten oryginalny sposób, że mówi o samym sobie tak, jak gdyby nie o samym sobie, jak gdyby wcześniej go nie było, jak gdyby urodził się wczoraj lub – co zabawniejsze – jak gdyby zawsze był z tymi, co trzeba.  

Jego metamorfoza z pozoru przypomina ewolucję pędraka, który przeistoczył się w chrabąszcza. Ale nie jest transgresją, czyli przezwyciężeniem samego siebie, pokonaniem własnych ograniczeń na podstawie rzeczowej i wyważonej samokrytyki. Wymagałoby to uczciwej samoświadomości połączonej z dystansem do samego siebie. Jest to raczej zacieranie śladów (jak u przestępcy, nawet jeśli poprzednia wiara i działalność nie były przestępcze), odwracanie uwagi, opłacalna zmiana miejsca i kostiumu.

Ale też – w związku z tym – nierzadko bywa to zmiana pozorna. Pozorna w tym sensie, że ta sama treść pozostaje, lecz zmienia tylko formę. Często bowiem jest tak, że w identyfikacji i autoprezentacji człowieka następuje tylko zmiana znaku, szyldu, sztandaru, podczas gdy sama w sobie postawa jest ciągła. Znane są tego przykłady: Postawa i aktywność inkwizytorska – najpierw stalinowska, potem antykomunistyczna i „dekomunizacyjna”. Autorytarny, apodyktyczny stosunek do oponentów u byłego jawnego zamordysty, który teraz przeistoczył się w „demokratę”. Pazerność i cwaniactwo u byłego aparatczyka, który wcześniej przy okazji zwalczania kapitalistów kombinował wstydliwie i po cichu, teraz zaś zgrywa „przedsiębiorcę” i oczywiście głosi pochwałę „przedsiębiorczości”.

Nadgorliwość neofity w demonstrowaniu swojej poprawności jest z natury pretensjonalna – wymusza on uznanie natręctwem, a nawet agresywnością. 

Odpowiada temu sztuczność języka i zachowań rytualnych. W swych wypowiedziach neofita nie mówi własnym tekstem, który wyrażałby i jego myśli, emocje, i jego własny styl, indywidualność, lecz powtarza jak z taśmy czy z płyty właściwe, wyuczone formułki. Jego słowa lub gesty nie wyrastają z własnych doświadczeń, przeżyć i przemyśleń, lecz zaczerpnięte są z domyślnej instrukcji poprawności. Skłonny jest do zastępowania konkretu abstrakcją (z odpowiednio patetyczną, napuszoną oprawą) i do ideologizacji wszystkiego, z czym się styka.  

Dla neofity wszystko musi być kwalifikowane ideologicznie, jako słuszne lub niesłuszne, obce, wrogie. Nawet o sprawach powszednich, ponadustrojowych i ideologicznie neutralnych woli wypowiadać się jak sędzia na rozprawie lub egzaminator. Każde zjawisko musi opatrzyć etykietką (stereotypowa  kategoryzacja przynależności) i oceną zgodności z domniemanym wzorcem. Na tej zasadzie neofici różnych epok wszystko chcą uczynić chrześcijańskim lub antychrześcijańskim, wzorcowo muzułmańskim lub antymuzułmańskim bluźnierstwem i profanacją, proletariackim lub burżuazyjnym albo drobnomieszczańskim – i wszystko jedno wtedy, czy chodzi o reguły matematyki, gatunki literackie, stroje, środki higieny, recepty kulinarne.

Dzięki temu może on wydawać się nawet ortodoksyjnym ideowcem, fanatykiem, choć w rzeczywistości jest pozerem i blagierem. Mniemanie o sobie ma równie fałszywe jak termometr, któremu zdaje się, że sam jest temperaturą.   

PROF. DR HAB. MIROSŁAW KARWAT

Uniwersytet Warszawski