Polsko-rosyjskie stosunki gospodarcze w latach 1997-2001
oraz kierunki ich rozwoju w bliskiej przyszłości

W 1993 r. między Rzeczpospolitą Polską a Federacją Rosyjską został podpisany traktat o handlu i współpracy gospodarczej. Razem z traktatem podpisane zostało międzyrządowe porozumienie o budowie gazociągów tranzytowych z Rosji do Europy Zachodniej i o dostawach gazu ziemnego do Polski. Na mocy tych traktatów powstały prawne podstawy rozwoju polsko-rosyjskiej wymiany handlowej i współpracy gospodarczej.

Po gwałtownym spadku w latach 1992-1993 polsko-rosyjskiej wymiany handlowej, w okresie 1994-1997 nastąpił jej dynamiczny wzrost od 26 proc. do 40 proc. średniorocznie. Czynnikami, które na to wpłynęły, były zmiany ustrojowe, postępująca prywatyzacja i wzrost gospodarczy w Polsce pociągający za sobą zwiększenie popytu na nośniki energii i surowce oraz dostosowana do popytu rynku rosyjskiego oferta eksportowa polskich przedsiębiorstw. W ofercie eksportowej polskich podmiotów na rynek rosyjski bardzo ważną rolę odgrywały artykuły rolno-spożywcze.

Ponadto, postępująca w Rosji w latach 1995-1996 stabilizacja finansowa spowodowała, że rynek rosyjski stał się bardziej przewidywalny dla polskich przedsiębiorców, którzy zwiększyli aktywność w interesach z Rosją. W latach 1994-1997 nastąpił dynamiczny wzrost eksportu przedsiębiorstw prywatnych do Rosji. W rezultacie w 1997 r. na sektor prywatny przypadało, aż 87,7 proc. całego polskiego eksportu do Rosji i tylko 21,3 proc. naszego importu z tego kraju.

Dla porównania – w globalnym polskim eksporcie udział sektora prywatnego wynosił 74,2 proc., a w imporcie 82,5 proc.

Polski import z Rosji jest znacznie mniej zróżnicowany od polskiego eksportu. Wydaje się, że jego niewielka dywersyfikacja rzutuje na znacznie niższą dynamikę importu niż wynosi dynamika eksportu. Podstawową grupą towarową, na którą przypada 84,6% importu, są produkty mineralne (ropa i produkty naftowe, gaz ziemny, węgiel, ruda żelaza, fosforan wapnia).

Największą wartość w polskim eksporcie, podobnie jak w latach poprzednich, miały przetworzone artykuły spożywcze 432,8 mln USD, przy czym dostawy tych produktów spadły aż o 40 proc. Zmniejszył się eksport czekolady i wyrobów czekoladowych aż o 70,4 proc., wyrobów cukierniczych o 68 proc., wyrobów piekarskich o 46 proc., przetworów zbożowych i z mąki o 33,9 proc., warzyw korzennych, bulw przetworzonych lub zakonserwowanych o 23,0 proc. oraz zwierząt i produktów zwierzęcych o 119,4 mln USD (czyli o 18,7 proc. eksportu).

Obniżenie się dynamiki eksportu do Rosji wpłynęło negatywnie na kondycję wielu firm (głównie małych i średnich), które handlowały z partnerami z Federacji Rosyjskiej. W 1997 r. do Rosji eksportowało 6 760 firm, importowało 1 860, zaś w okresie styczeń-sierpień 1998 r. odpowiednio: około 5 740, a w imporcie około 1 760.

W 1999 r. pogłębiły się negatywne tendencje w polsko-rosyjskiej wymianie handlowej, nastąpiło dalsze zmniejszenie naszego eksportu na rynek rosyjski. Polsko-rosyjskie obroty towarowe liczone na podstawie statystyki celnej (dokumenty SAD) osiągnęły w 1999 r. 338,6 mln USD, w tym eksport do Rosji wyniósł 710 mln USD, czyli zmniejszył się o 65,6 proc. w porównaniu z 1998 r., a import towarów z Rosji wyniósł 2 676 mln USD czyli spadł odpowiednio o 14,9 proc.. W rezultacie saldo ujemne polsko-rosyjskiego handlu zwiększyło się z 775,0 w 1998 r. do 1 965,0 mln USD w 1999 r.

Na rynku rosyjskim zmieniał się popyt na poszczególne artykuły rolno-spożywcze importowane z Polski. Bardziej gwałtownie zmniejszał się popyt na wysoko przetworzoną, droższą żywność na rzecz tańszej, mniej przetworzonej. W 1999 r. zmniejszył się znacznie eksport gotowych artykułów spożywczych. Jednocześnie wzrósł eksport świeżych warzyw, spadła natomiast sprzedaż droższego asortymentu warzyw mrożonych. Zmniejszył się również eksport jabłek i gruszek.

Głównym wyzwaniem stojącym przed gospodarka polską w latach 2003-2006 będzie zaktywizowanie intensywnych czynników wzrostu gospodarczego oraz zmniejszenie bezrobocia. Ważnym celem polityki gospodarczej jest wzrost udziału Polski w gospodarce światowej poprzez poprawę międzynarodowej konkurencyjności wyrobów przemysłu, towarów rolno-spożywczych i usług. Powstają nowe warunki dla rozwoju polsko-rosyjskiej współpracy gospodarczej. Z tym, że w Rosji nie ma i nie będzie możliwości prostego odtworzenia przedkryzysowego poziomu i struktury towarowej polskiego eksportu. I tak na przykład jedną z ważnych przyczyn uniemożliwiających szybkie, proste odbudowanie eksportu artykułów rolno-spożywczych do Rosji jest konkurencja subsydiowanej żywności z krajów Unii Europejskiej oraz konkurencyjna, antyimportowa produkcja własna.

Jednocześnie w Rosji pojawiają się nowe nisze popytowe i nowe możliwości rozwoju polsko-rosyjskiej współpracy gospodarczej. Dążąc do wykorzystania już istniejących i powstających możliwości rozwoju polsko-rosyjskiej współpracy gospodarczej należałoby zwiększyć aktywność na trzech poziomach: makroekonomicznym, regionów i przedsiębiorstw. Poziom makroekonomiczny to szeroki wachlarz instrumentów zagranicznej polityki gospodarczej, obejmujący zarówno dwustronne relacje traktatowe, współpracę wielostronną na forum organizacji międzynarodowych, służbę zagraniczną, jak i wewnętrzny system wspierania eksportu.

Wydaje się, że w większym stopniu należałoby wykorzystać możliwości rozwoju współpracy regionalnej między Polską i Rosja. Poszukując możliwości i rozwoju eksportu, polskie przedsiębiorstwa nie powinny koncentrować się na tradycyjnych centrach gospodarczych lecz szukać partnerów w nowych regionach i obwodach Rosji.

Wybór regionów, które chcą ze sobą współpracować, powinien być poprzedzony analizą ich przewag konkurencyjnych. Rozwój współpracy regionalnej między Polską i Rosją wymaga szczegółowego rozpoznania aktualnych i perspektywicznych możliwości gospodarczych poszczególnych regionów, w tym specjalnych stref ekonomicznych. Niezwykle ważny jest system informacji o możliwościach rozwoju handlu, inwestycji, kooperacji w poszczególnych regionach Rosji dla polskich przedsiębiorstw oraz o Polsce dla podmiotów rosyjskich.

Dążąc do wzrostu eksportu należy wspierać polskie przedsiębiorstwa w ich ekspansji eksportowej na rynku rosyjskim, bowiem od ich aktywności zależy suma korzyści, które możemy uzyskać z polsko-rosyjskiej współpracy gospodarczej. Wspierać, to znaczy rozwijać system informacji o rynku rosyjskim, o warunkach dostępu do tego rynku, tworzyć wywiadownie, informujące o wiarygodności partnerów, promować polskie towary w nowych miastach i regionach. Prowadzić badania marketingowe i informować o pojawiających się niszach popytowych. Na przykład w ostatnich latach wzrasta w Rosji popyt na technologie oraz maszyny i urządzenia dla przemysłu spożywczego, w tym dla mięsnego i mleczarskiego. Wydaje się, że nasi producenci mogliby podjąć próbę wejścia na rynek rosyjski z eksportem maszyn i urządzeń dla przemysłu spożywczego.

Analizując rynek rosyjski, stwierdzam, że bardzo ważnym i rosnącym atutem decydującym o konkurencyjności staje się jakość towarów. Producenci, którzy chcą wejść, utrzymać się i zwiększać swój udział w rynku rosyjskim, powinni postawić na jakość oferowanych towarów. Ponadto w polskiej ofercie eksportowej powinny pojawiać się nowe produkty w tym produkty wysokiej technologii. Bowiem popyt rynku rosyjskiego na te towary będzie dynamicznie rósł.

W polsko-rosyjskich stosunkach handlowych w przyszłości coraz ważniejszą rolę powinna odgrywać wymiana usług. Polska mogłaby stać się liczącym eksporterem usług do Rosji zwłaszcza w sektorze takich tradycyjnych usług jak: usługi budowlane, spedycyjno-transportowe oraz tranzytowe w tym usługi związane z budową i eksploatacją znajdujących się na terenie Polski rurociągów, którymi przesyłany jest i będzie gaz i ropa naftowa do krajów Europy Zachodniej. Ponadto będą rozwijały się wzajemne obroty usługami pocztowymi i telekomunikacyjnymi, finansowymi, turystycznymi i rekreacyjnymi. Polska mogłaby zaoferować Rosji eksport nowych usług, np. ubezpieczeniowych, finansowych, prawnych i informatycznych.

W celu aktywizacji polskiego eksportu należałoby promować i poszukiwać możliwości organizacji grup kapitałowych polskich eksporterów w celu tworzenia magazynów, hurtowni, składów celnych, sieci supermarketów i sklepów firmowych na terenie Rosji. Korzystną formą współpracy może stać się rozwój współpracy produkcyjnej na terenie Rosji, w tym zarówno współpracy dwustronnej, jak i udział polskich podmiotów w realizacji wielostronnych przedsiębiorstw inwestycyjnych.