Książka to wspomnienia żydowskiego chłopca z Łodzi, który przeżył wojnę. Wspomnienia te zostały spisane w 1946 roku, a autor rozpoczyna je od lat dziecięcych pisząc o Łodzi tamtych lat. Pisze o latach, spędzonych w gimnazjum społecznym, o swych nauczycielach, o rodzinie, o podglądaniu starszych, o kolegach.

Pierwsze dni wojny i pierwsze naloty. Wyjazd samochodem z Łodzi. Najpierw była Warszawa, potem Siedlce i postoje w żydowskich domach, następnie inne podwarszawskie miejscowości. Noworoczne nabożeństwo w synagodze i ciągłe naloty. Napaść radziecka na Polskę w dniu 17 września 1939 roku i pozytywny stosunek niektórych Żydów do Armii Czerwonej. Białystok i wyjazd z Polski do Wilna. Nauka w wileńskim gimnazjum Epsztajna. Wejście wojsk radzieckich do Wilna i ciotka-plotkara, intrygantka i złodziejka, która „rozpowiadała fantastyczne rzeczy o …stosunkach rodzinnych”. Wyprowadzka od ciotki pod inny adres. Zmiana gimnazjum i zajęcia handlowe ojca autora. Ojciec zajmował się handlem biżuterią i złotem, dzięki czemu rodzinie powodziło się przez cały czas bardzo dobrze.

Autor wspomina krótkotrwałą i dość powierzchowną rewizję, przeprowadzoną przez tajniaków. Zresztą, w tym biznesie nie było uczciwych: wielu „kontrahentów” nie zwracało ojcu ani pieniędzy ani towaru. Zaczynają się ucieczki przed wywózką radziecką, aresztowanie ojca rodziny, który zniknął. Rozmowa autora z ojcem i wojna radziecko-niemiecka. Serdeczny stosunek Litwinów do Niemców, których witano kwiatami. Antyżydowska polityka Niemców i pierwsze prześladowania Żydów. Gorliwe wykonywanie niemieckich rozkazów przez Litwinów. Rola pieniądza w ratowaniu Żydów.

Autor wspomina informacje o rozstrzeliwaniu Żydów. Pisze też o przekonaniu Żydów, że pobyt w małej miejscowości umożliwi „wykręcenie się” od pójścia do getta. Idea „unikania” getta będzie towarzyszyć autorowi przez całą wojnę. Przy okazji, autor zastanawia się nad samą ideą Hitlera, unicestwienia Żydów.

Autor, wraz z rodziną, ucieka do Sworowa, na Białoruś, gdzie zatrzymuje się u hrabiostwa Duninów, dzięki czemu dość łatwo w dokumentach będzie przerobić „Dynin” na „Dunin”, a w miejscowym środowisku żydowska rodzina uzyska arystokratyczne korzenie. Autor znajduje zatrudnienie w majątku, który „przygarnął” wiele osób, w tym Żydów o typowo semickim wyglądzie. Wielokrotnie autor słyszy o pogromach Żydów; stale poszukuje nowego locum, nawet u chłopów.

Matka autora, lekarka, zostaje tłumaczką w urzędzie rejonowym; później ta funkcja będzie przedmiotem inwigilacji ze strony Gestapo. Z kolei, lekarz miejscowy, dr Piaskowski uparł się, by przeprowadzić badanie fizyczne kandydatów do pracy, oraz korzystających z łaźni, a przecież autor był obrzezany, co by go natychmiast zdemaskowało jako Żyda. Pewnego dnia matka w nietypowych godzinach zostaje wezwana przez burmistrza, na szczęście okazało się, że poszło o pewną sprawę biurową, co spowodowało, że wszyscy odetchnęli.

Autor pisze o stosunkach z polskim duchowieństwem, gdyż chodził do kościoła. Pisze też o donosach na Żydów i członków AK. Walka „batalionu białoruskiego” z partyzantami i miejscowi zdrajcy. Wreszcie, wyzwolenie przez Armię Radziecką i chęć wyjazdu do Izraela; pierwszym etapem podróży był wyjazd do Szczecina, potem były Niemcy i Francja oraz Afryka. A w Izraelu autor spotyka ojca.

Dobra książka o przetrwaniu w trudnych warunkach oraz o wielkiej dojrzałości młodego człowieka, który faktycznie opiekował się rodziną. Rola dokumentów w systemach totalitarnych.

W książce opublikowano interesujące zdjęcia autora i jego rodziny z różnych okresów.

                                                                                              Jacek Potocki

Jerzy Dynin. „Aryjskie papiery”. Wydawnictwo „Prószyński i S-ka”,  Warszawa, s.  252