Byłe republiki radzieckie dążą do samodzielności. Robi to Gruzja, robi to też Armenia, która nie chce stać się drugą Białorusią i odmówiła w roku 2022 przeprowadzenia na swoim terytorium ćwiczeń wojskowych w ramach Organizacji Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym, którego członkiem stała się w roku 1994. W skład tego sojuszu obronnego, poza Armenią, wchodzą Białoruś, Kazachstan, Kirgistan, Rosja i Tadżykistan. Wojna w Ukrainie wszystko zmieniła.

Z Rosją Armenię łączy jednak długa smycz …

Armenia to mały, piękny, ale biedny kraj. Leży na pograniczu Europy i Azji na Kaukazie Południowym. Jej powierzchnia to 29 743 km², to prawie tyle ile wynosi powierzchnia Wielkopolski – 29 827 km², a ludzi żyje tam mniej niż w Wielkopolsce. Jeszcze w 2010 roku mieszkało tam ponad 3 100 tysięcy ludzi, ale od 2017 roku – już poniżej trzech milionów. Szacunki mówią, że na początku 2023 roku to już tylko 2 993 264 osoby.

Uciekają… po prostu uciekają z biednego kraju, gdzie odsetek ludności żyjącej poniżej granicy ubóstwa jest przerażająco wysoki. Kiedy załamywała się gospodarka radziecka,  wynosił on około 20 procent w 1988 roku, ale w roku 1996 już około 55 procent. Szacuje się, że w 2022 roku wynosił 42%. Wiele osób musi tu przeżyć za kilka dolarów dziennie.

Według danych Banku Światowego w Armenii na głowę przypada 4595 USD. I na dodatek nie są to dolary wypracowane w kraju, tylko te, które przychodzą ze świata, a na świecie żyje ponad 10 milionów Ormian. Największe skupiska znaleźć można w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie i Francji. Żyją w Wielkiej Brytanii, Australii, Libanie, Polsce i Rosji. Ormian można spotkać w każdym europejskim kraju.

Około dwóch milionów Ormian żyje i pracuje w Rosji i to oni zasilają budżet Armenii. W 2021 roku przekazy pieniężne z Rosji wyniosły 5% PKB, 41% inwestycji było związanych z podmiotami rosyjskimi, a Rosjanie stanowili 40% wszystkich przyjazdów turystycznych. To silne kontakty i silna więź. W latach 2018–2021 – 28% eksportu Armenii i 30% importu – to Rosja. Jest ona źródłem całego eksportu pszenicy i gazu do Armenii.

W czasach radzieckich Ormianom wiodło się całkiem dobrze. Armenia była jedną z najbogatszych republik radzieckich, ale była całkowicie zależna od ZSRR. Im gorzej działo się w Związku Radzieckim, tym bardziej wpływało to na poziom życia w Armenii. Pod koniec lat 80. XX wieku jej gospodarkę zniszczyły konflikty polityczne i walka o Górski Karabach, trzęsienie ziemi w 1988 roku i ostatecznie rozpad ZSRR. 21 września 1991 roku Armenia stała się wolnym krajem. Ormianie uzyskali niepodległość, o którą walczyli przez wieki.

Ormianie to jeden z najstarszych narodów świata. Według ich legend pochodzą od wnuków Noego, którego arka osiadła na górze Ararat, świętej górze Armenii. Widać ją z okien.

Kiedyś ta święta góra – 5137 metrów n.p.m. – leżała w Armenii i choć obecnie znajduje się w Turcji, to ciągle uważana jest przez Ormian za symbol ich ziemi, co ma odbicie w herbie kraju.

Ormianie, to naród pochodzenia indoeuropejskiego, który w  II tys. p.n.e. w pobliżu jeziora Wan założył własne państwo. Zanim jezioro i miasto Van znalazło się w granicach Turcji, przez wieki było sercem cywilizacji ormiańskiej. Tu w roku 2492 p.n.e. ormiański wódz Hayk założył swoje państwo – „Hayastan”, jak mówią Ormianie.

Ararat

W późniejszym okresie na tym terenie istniało kilka innych państw ormiańskich, m.in. Królestwo Urartu (XI–VII w. p.n.e.). Około roku 190 p.n.e. powstaje Królestwo Armenii. Potem było jeszcze Królestwo Ani (885–1045), a  od XI wieku – Ormiańskie Królestwo Cylicji, które upadło w 1375 roku.

Były okresy, kiedy Armenia była najpotężniejszym państwem Azji Mniejszej, sięgającym od Morza Kaspijskiego do Morza Śródziemnego i od Mezopotamii po Kaukaz. Ale to historia, którą wspominają i za którą tęsknią Ormianie.

W roku 301 naszej ery Armenia przyjęła chrześcijaństwo, stworzyła własny Kościół, własny alfabet i język.

Stała się nacją świadomie zjednoczoną religijnie i kulturowo, co pozwoliło jej przetrwać w przestrzeni zdominowanej przez muzułmanów. Przekleństwem Ormian było ich położenie. Od XIV wieku byli regularnie najeżdżani przez wszystkich sąsiadów i wszystkie nacje. Ziemie ormiańskie zajmowali Turcy osmańscy, Persowie, a w XIX wieku Rosjanie. Przetrwali wszystko.

Ormianie wielokrotnie podejmowali próby utworzenia własnego państwa. Liczono, że uda się to przy pomocy Rosji, ponieważ chrześcijańską Rosję akceptowali bardziej niż muzułmańskie imperia i kiedy feldmarszałek Iwan Paskiewicz wszedł do Erywania w 1828 roku, witano go tam jako wyzwoliciela Erywania. Rosja jednak niepodległości Armenii nie dała. Wykorzystywała Ormian w rozgrywkach z Persją i Turcją o wpływy w regionie. Ziemie Ormian włączono do Imperium i przyznano ludności ormiańskiej znacznie szerszy zakres praw publicznych, niż było to w Turcji. Ta pozorna poprawa losu, spowodowała, że w latach 1828–1830, nastąpiły masowe przemieszczania się Ormian z Imperium Osmańskiego na tereny kontrolowane przez Rosję.

Ormianie szybko asymilowali się w nowych warunkach. Z natury byli kupcami i potrafili w każdej sytuacji znaleźć dla siebie jakieś korzyści. W Tyflisie (Tbilisi) stworzyli prężnie działające centrum gospodarcze, kulturalne i polityczne.

Niestety, interesy małego narodu nie stanowiły priorytetu polityki Rosji. Rosja zabiegała bowiem o to, by na terenach buforowych swojego imperium, polepszyć stosunki z muzułmanami, którzy na Zakaukaziu stanowili większość. Kiedy gubernatorem Kaukazu był w latach 1897–1904 książę Grigorij S. Golicyn, jego działania zmierzały do ograniczania wolności Ormian. Ze służby cywilnej zwolniono część Ormian, a ich stanowiska obsadzono ludnością muzułmańską. Golicyn znacjonalizował majątek Kościoła ormiańskiego, co uniemożliwiło utrzymywanie szkół kościelno-parafialnych. Zamknięto około 300 szkół, a wszystkie towarzystwa kulturalno-oświatowe poddane zostały surowemu nadzorowi.

Historia Armenii od IV do XIX wieku to nieustanne starcia z Persami, Arabami, Mongołami, Turkami i Rosjanami, i dopiero rozpad Imperium Osmańskiego, i zamęt w Rosji po I wojnie światowej, pozwoliły na podjęcie próby stworzenia niepodległego państwa ormiańskiego.

W latach 1918–1920 istniała Demokratyczna Republika Armenii, którą zlikwidował bolszewicki reżim i dopiero po rozpadzie ZSRR – 21 września 1991 roku powstała wolna Republika Armenii. Jednak zarządzanie tą wolnością jest trudne, a zerwanie uwięzi z Rosją – jeszcze trudniejsze. Tym bardziej, że żyje tu 109 tysięcy Rosjan, co stanowi 3,6% ludności. To znacznie więcej niż liczy armia Armenii.

ELŻBIETA POTOCKA

Wszystkie zdjęcia EP

PS Siergiej Ławrow – minister spraw zagranicznych Rosji jest synem Ormianina i Rosjanki pochodzącej z Gruzji i choć przyznaje się do ormiańskiego pochodzenia, to jest lojalnym sługą Putina.