WOJCIECH GASPARSKI

Korupcja niszczy tkanki rozwoju społecznego podobnie jak rak toczy tkanki żywego organizmu biologicznego. Ta społeczna patologia, pojęcie proste na pierwszy rzut oka, jest w rzeczywistości niezmiernie złożonym problemem.

      Przytoczone słowa pochodzą z opublikowanego w grudniowym numerze „Systemie Practice Action Research” (1999, t. 12:4)  artykułu Raula Carvajala z Meksyku-państwa, które w Indeksie Postrzegania Korupcji Transparency International za rok 1999 zajmuje miejsce 58, tj. o czternaście pozycji gorsza od Polski.  Można zatem wierzyć badaczowi z National Autonomous University of Mexico, że wie o czym pisze.

     Wszelkie powiązania między współdziałającymi ludźmi mają charakter sieciowy, pisze Meksykanin, przy czym sieć jest wyznaczana przez relacje wymiany między jednostkami, którymi mogą być zarówno ludzie, jak i organizacje. Relacje te kierowane są przez trzy następujące czynniki: (a) kierunek wymiany (pionowy – między klientami a patronem; poziomy – między podmiotami z tego samego szczebla), (b) typ zaangażowanych zasobów (kapitał, władza, lojalność, informacja itp.), (c) rodzaj (wymiana formalna lub nie formalna).

     Dopóty, dopóki sieci funkcjonują w zdrowym organizmie społecznym wymiana pozioma umożliwia tworzenie sieci wzajemności umożliwiające współpracę przyczyniająca się do wymiany dóbr, usług  informacji, natomiast wymiana pionowa tworzy sieci redystrybucji kapitału i władzy w dół, pracy i lojalności w górę. Sieci degenerują się, gdy pojawi się w nich zalążek korupcji.

    Korupcja jest zjawiskiem społecznym związanym z zaburzeniami w relacjach występujących w sieci społecznej. Z korupcją, zdaniem Carvajala, mamy do czynienia wówczas, gdy strona zobowiązana do służenia bezpośrednio lub pośrednio drugiej stronie wypełnia swe obowiązki, poświęca interes (finansowy, prawny, moralny) strony, której służy po to, by samej na tym skorzystać, albo, gdy nakłania drugą stronę do korupcji.

     Im większa jest korzyść osiągana w wyniku korupcji, im korupcja jest częstsza, im większa liczba osób jest w nią zaangażowana, tym skala korupcji jest większa. Korupcja na małą skalę  angażuje dwie lub kilka osób i służy zwykle zwiększeniu ich dochodów. Korupcje na dużą skalę mają na celu zapewnienie wzrostu lub protekcji. Korupcje te powstają zazwyczaj z powiązania sieci korupcji na mniejszą skalę; sieci te dążą do powiązania ofiary z beneficjentem w sposób utrudniający lub uniemożliwiający ofierze wydanie beneficjenta bez narażania siebie na konsekwencje.

    Carvajal sięgając do literatury wymienia następujące źródła korupcji: źli ludzie (Wang An-Shih, chiński filozof  z X w.), słaby i pozbawiony cnót zwykły człowiek, cyniczny przywódca (Machiavelli), dbanie o własny interes grup lub indywiduów (lokalna lojalność), złe prawo (nadmiar zakazów, trudność stosowania, moralizatorstwo), to nie skorumpowanie ludzi niszczy system polityczny, lecz system polityczny korumpuje i niszczy ludzi (Rousseau), monopole, nieskuteczne systemy kontroli, biurokracja, niedostatek wiedzy, ignorancja, zachłanność ekonomiczna, niezadowolenie z pracy, niedostatek władzy.

    Korupcja na wielką skalę nie pojawia się niczym deus ex machina. Jest ona wytworem złożonego współdziałania licznych czynników „artykułowanych przez sieci władzy przynoszące profity i rosnące dzięki wykorzystywaniu nadarzających się sposobności”.

Sieci te do swego funkcjonowania wymagają czynników ekonomicznych, politycznych, technicznych, fizycznych, ideologicznych. Niedostatek któregokolwiek z nich skłaniać może do czerpania zasobów na drodze korupcji, bądź  powodować zachowania korupcyjne, szczególnie wówczas, gdy wszystkie wolne od  korupcji drogi pozyskania czynników zostały wyczerpane.

    Carvajal twierdzi, że sieci władzy nie są ani w stu procentach skorumpowane, ani nie są one od korupcji w pełni wolne. Bywa , podobnie jak z przysłowiowym pierwszym milionem w biznesie, że w początkach tworzenia sieci korzysta się z praktyk korupcyjnych dla zdobycia niezbędnych zasobów, rezygnując z nich po uzyskaniu „kapitału zakładowego”. Dodać należy, że sieci władzy mają naturę dwoistą i raz funkcjonują jako sieci, a raz jako systemy dostosowując swą postać do sytuacji. Dlatego skorumpowane sieci władzy tworzone przez ludzi będących członkami spójnych grup zaangażowanych w korzystną dla nich nielegalną działalność są trudne do wykrycia.

    Tworzenie się skorumpowanych sieci władzy jest procesem o czterech fazach:

(1) pojawienie się zawiązku korupcji, (2) tworzenie się sieci, (3) wykładniczy wzrost sieci,

(4) stabilizacja. Pojawienie się i zagnieżdżenie zalążka korupcji w strukturze społecznej przypomina proces pojawienia się pierwszych komórek rakowych w zdrowym organizmie, a dalszy rozwój takiej sieci namnażanie się komórek nowotworowych. Faza stabilizacji sieci następuje po osiągnięciu przez skorumpowaną sieć władzy równowagi z innymi sieciami i pozbawieniu struktury społecznej zdolności immunologicznych.

    Walczyć, według Carvajala , należy przede wszystkim z taką korupcją, która stanowi główną przeszkodę rozwoju kraju, bowiem te same czynniki, które zapewniają trwałość korupcji na wielką skalę, przeciwdziałają rozwojowi. Korupcja na wielką skalę jest groźnym przeciwnikiem, dodaje Meksykanin, jej beneficjenci są bezwzględni. Są oni zwykle powiązani z ośrodkami władzy i dysponują zasobami, dzięki którym mogą zagrażać i zwykle zagrażają tym, którzy pragnęliby korupcję ujawnić. Dlatego walka z korupcją – podobnie jak walka z rakiem – wymaga opracowania odpowiedniej strategii wykrywania i neutralizacji sieci korupcyjnych oraz powstrzymywania przerzutów.

Prof. dr. hab. Wojciech Gasparski