Pierwsze w Polsce badania dyskryminacji
wobec grup mniejszościowych
przy użyciu testów dyskryminacyjnych

 

Testy dyskryminacyjne stosowane są na świecie od ponad 40 lat i są najskuteczniejszą formą diagnozowania i mierzenia dyskryminacji m. in na rynku pracy, a także rynku mieszkaniowym, czy w dostępie do usług (restauracji, taksówek).

 

Występowanie zjawiska dyskryminacji wobec grup mniejszościowych na rynku pracy jest niezwykle trudne do udowodnienia. Dyskryminacja ma bowiem często charakter ukryty, a osoba dyskryminująca nie ujawnia faktycznych motywów gorszego traktowania członków grup mniejszościowych lub tłumaczy je nieposiadaniem przez nich wystarczających kwalifikacji lub brakiem wolnych stanowisk w firmie.

 

Istniejące w naukach społecznych konwencjonalne metody badania zjawiska dyskryminacji (techniki sondażowe, wywiady swobodne) nie pozwalają na określenie skali zjawiska dyskryminacji, ponieważ respondenci mogą udzielać odpowiedzi niezgodnie ze swoimi przekonaniami i prawdziwym zachowaniem wobec obcokrajowców.

 

	Testy dyskryminacyjne są najlepszym sposobem wykrywania dyskryminacji bezpośredniej, ponieważ pokazują faktyczne zachowania, a nie tylko deklaracje badanych.

 

 

 

 

 

 

 

 

Celem testów dyskryminacyjnych jest wykazanie, czy dana osoba, bądź grupa osób, jest gorzej traktowana ze względu na przykład na inną narodowość, płeć, czy niepełnosprawność. Testy sprawdzają, czy potencjalny pracodawca dyskryminuje członków grup mniejszościowych poprzez np. odmowę ich zatrudnienia.

 

Testy dyskryminacyjne zaczęły być stosowane w latach 60-tych w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych przez organizacje pozarządowe i instytucje badawcze. W wyniku ich zastosowania stało się możliwe „przyłapanie” właściciela mieszkania „na gorącym uczynku” ujawniając tym samym dyskryminacyjny charakter jego zachowania w stosunku do osóbodmiennych rasowo.

 

Obecnie prowadzone są między innymi w: Belgii, Czechach, Danii, Finlandii, Francji, Węgrzech, Litwie, Holandii, Słowacji, Szwecji, Australii, Niemczech. W niektórych z tych państw wyniki testów dyskryminacyjnych służą jako dowody w sprawach sądowych.

 

We Francji, Belgii, oraz na Węgrzech istnieją specjalne przepisy prawne, które regulują sposób i zasady stosowania wyników testów dyskryminacyjnych jako dowodu w sądzie. Z uwagi na coraz częstsze wykorzystywanie badań tego typu jako dowodów w sądzie, ale i zarzuty kierowane pod adresem testów dyskryminacyjnych (zarzucano im między innymi uciekanie się do prowokacji) państwa te były zmuszone wydać odpowiednie dokumenty prawne, które do dziś regulują kwestię wykorzystywania wyników testów dyskryminacyjnych jako dowodów w sprawach o dyskryminację.

 

We Francji wraz z ustawą o równym traktowaniu z dnia 16 lipca 2001 r. wprowadzono możliwość stosowania i wykorzystywania wyników testów dyskryminacyjnych jako dowodów w sprawach karnych (art. 225-3-1 k. k.).

 

         W Belgii wyniki testów dyskryminacyjnych również są akceptowane przez sądy jako dowody w sprawach o dyskryminację.

 

Na Węgrzech spór o możliwość wykorzystywania testów dyskryminacyjnych jako dowodów w sprawach sądowych trwał do 2004 r., kiedy przyjęte zostało rozporządzenie uznające prawo węgierskiego organu równościowego do przeprowadzania testów  i prezentowania ich wyników w sądach. W rozporządzeniu można znaleźć m.in. definicję testu dyskryminacyjnego oraz metodologię jego przeprowadzenia.

 

W Szwecji dowody z testów dopuszcza się na podstawie ogólnych zasad dowodzenia – sąd szwedzki może skorzystać z dowodu mającego znaczenie w danej sprawie, niezależnie od tego, w jaki sposób został on zdobyty (tzw. wolny dowód).

 

	W polskim sądownictwie technika testów dyskryminacyjnych jest praktycznie nieznana i niewykorzystywana. W Polsce brakuje przepisów prawnych przyznających wprost możliwość przeprowadzenia testów dyskryminacyjnych jako dowodów w sprawach o dyskryminację.

 

Temat testów dyskryminacyjnych rodzi kontrowersje i pytania o etykę nauk społecznych (szczególnie w perspektywie wykorzystywania tego rodzaju testów jako dowodów w sprawach sądowych). Do najważniejszych kwestii należy zarzut o uciekanie się do prowokacji, działania poprzez oszustwo w celu osiągnięcia rezultatów (np. wysyłanie fałszywych cv, posługiwanie się fikcyjnymi nazwiskami, wynajmowanie aktorów do odgrywania rozmów kwalifikacyjnych itd).

 

Biorąc pod uwagę niezawodność wnioskowania na podstawie wyników testów dyskryminacyjnych, ich popularność na świecie oraz dotychczasowy brak badań tego typu w Polsce, należy pogłębiać wiedzę na ich temat w naszym kraju oraz przeprowadzać testy dyskryminacyjne w różnych dziedzinach życia.

 

Badania Instytutu Spraw Publicznych wypełniają dużą lukę w stanie wiedzy na temat dyskryminacji imigrantów w Polsce poszerzając go o informacje na temat faktycznych zachowań pracodawców względem osób pochodzenia cudzoziemskiego.

 

PRZYKŁADOWY SCHEMAT BADANIA 

(dla dyskryminacji na rynku pracy ze względu na narodowość):

 

a) Badacz dobiera parę osób o jak najbardziej zbliżonych do siebie cechach (wykształceniu, kwalifikacjach, doświadczeniu itd).

b) Jedyną wyraźnie różniącą ich zmienną powinna być narodowość (Polak i osoba o innej narodowości).

c) Obie osoby wysuwają swoją kandydaturę w odpowiedzi na tę samą ofertę pracy.

d) Badacz obserwuje reakcję osoby oferującej pracę – możliwe są cztery możliwe reakcje:

 

REAKCJA:	INTERPRETACJA:
1. Obie osoby zostają przyjęte do pracy	Równe traktowanie – na rynku pracy nie występuje dyskryminacja ze względu na narodowość.
2. Osoba o innej narodowości nie zostaje przyjęta do pracy, a druga osoba dostaje propozycję etatu.	Istnieje zjawisko dyskryminacji ze względu na narodowość.
3. Osoba o innej narodowości dostaje pracę, a druga osoba jej nie otrzymuje.	Istnieje zjawisko tzw. dyskryminacji pozytywnej – lepsze traktowanie osoby posiadającej cechę dyskryminującą od osoby jej nieposiadającej.
4. Żadna z osób nie zostaje przyjęta do pracy.	Taka sytuacja nie dostarcza badaczom wiedzy n.t. dyskryminacji.

 

Należy przeprowadzić od kilkudziesięciu do kilkuset takich testów.

 

 

BADANIE INSTYTUTU SPRAW PUBLICZNYCH

 

–        Instytut Spraw Publicznych przeprowadził PILOTAŻOWE BADANIE AUDYTOWE dotyczące nierównego traktowania ze względu na status obcokrajowca w procesie selekcji kandydatów do pracy.

 

–        Badanie miało na celu przetestowanie procedury badawczej (po raz pierwszy wykorzystanej w Polsce), dlatego większy nacisk położono na metodologię, niż na interpretację wyników. Rolą badania było zwrócenie uwagi instytucji, opinii publicznej oraz mediów na techniki testów dyskryminacyjnych dotąd nieprzeprowadzanych w Polsce.

 

–        Technika eksperymentalna wykorzystana w badaniu ISP nazywana jest TESTEM KORESPONDENCYJNYM i polega na wysłaniu uprzednio przygotowanych cv fikcyjnych kandydatów w odpowiedzi na umieszczone przez autentycznych pracodawców oferty pracy, a następnie monitorowaniu liczby i rodzaju reakcji ze strony rekrutujących. (patrz: „przykładowy schemat badania”).

 

–        Badacze ISP zbadali dyskryminację cudzoziemców na polskim rynku pracy. Jako narodowości imigrantów, którzy mieliby być potencjalnie dyskryminowani przez polskich pracodawców wybrano Ukraińców i Wietnamczyków ze względu na ich dużą liczebność w Polsce, a zatem największe prawdopodobieństwo, że przedstawiciele tych dwóch grup narodowych staraliby się o pracę w Polsce.

 

–        Starannie ułożone cv fikcyjnych osób o ukraińskich i wietnamskich nazwiskach (w parze z równoważnymi cv polskich obywateli) wysłano do kilkuset pracodawców w Warszawie, w odpowiedzi na zamieszczone w Internecie ogłoszenia o pracę.

 

–        Ogłoszenia o pracę na które odpowiadali badacze dotyczyły następujących stanowisk: asystent biurowy, recepcjonista (lub podobne) w hotelu, kucharz (lub podobne), samodzielny księgowy / główny księgowy, programista. Łącznie odpowiedziano na 167 ogłoszeń o pracę.

 

–        Największa skuteczność testu (największy procent liczby pozytywnych reakcji w stosunku do liczby ogłoszeń, na które zostało wysłane cv w danej branży) została osiągnięta w przypadku stanowisk a kucharza (44%), oraz programisty (45%).

 

–        Spośród 167 pracodawców, do których zostały wysłane cv w imieniu kandydata z Polski i cudzoziemca (Ukraińca, lub Wietnamczyka), 19 zaprosiło jednego lub obydwu z nich na rozmowę kwalifikacyjną, albo w inny sposób wyraziło zainteresowanie kandydatem.

 

–        W przypadku kandydata z polskim obywatelstwem, aby uzyskać jedno zaproszenie trzeba było wysłać 10 cv, podczas gdy w przypadku obcokrajowca, aby uzyskać jedno zaproszenie na rozmowę, należało wysłać prawie 17 cv.

 

–        W pilotażowym teście korespondencyjnym przeprowadzonym przez badaczy Instytutu Spraw Publicznych zaobserwowano różnice w traktowaniu Polaków i cudzoziemców na rynku pracy i kierunek tych różnic wskazuje na preferencje pracodawców dla kandydatów z obywatelstwem polskim. Zakres i systematyczność występowania tych różnic musi być jednak przedmiotem dodatkowych badań.

 

–        Doświadczenia zebrane w trakcie pilotażu dają podstawy, aby twierdzić, że test korespondencyjny – technika, którą jako pierwszy w Polsce zastosował Instytut Spraw Publicznych do badania nierówności na polskim rynku pracy – pozwala na zebranie twardych danych na temat dyskryminacji grup mniejszościowych w Polsce i otwiera furtkę do badań tego typu na większą skalę w przyszłości.

 

Badanie zostało przeprowadzone w ramach projektu „Sąsiedzi czy intruzi – badanie dyskryminacji cudzoziemców w Polsce” 

 

 

W tekście wykorzystano fragmenty prac:

 

Maryla Koss-Goryszewska, Testy dyskryminacyjne. Charakterystyka techniki i zastosowanie w wybranych krajach.

Katarzyna Wencel, Owoc zatrutego drzewa? Wyniki eksperymentów naturalnych jako dowód w sprawach o dyskryminację.

Kinga Wysieńska, Nguyen, Serhij, czy Piotr? Pilotażowe badanie audytowe dyskryminacji cudzoziemców w rekrutacji.

                   

Informacji udziela Anna Korolec (tel. 22 556 42 77), email: anna.korolec@isp.org.pl.

 

FUNDACJA INSTYTUT SPRAW PUBLICZNYCH (ISP) jest jednym z wiodących polskich think tanków. ISP prowadzi badania, przygotowuje ekspertyzy i rekomendacje dotyczące podstawowych kwestii życia publicznego. Instytut współpracuje z ekspertami i badaczami z polskich i zagranicznych ośrodków naukowych. Wyniki projektów badawczych publikowane są w formie książek, raportów i komunikatów, rozpowszechniane są wśród posłów i senatorów, członków rządu i administracji, w środowiskach akademickich, a także wśród dziennikarzy i działaczy organizacji pozarządowych. Prezentowane są również na seminariach i konferencjach.

Główne tematy prac ISP koncentrują się na problemach polityki społecznej, integracji europejskiej, prowadzeniu badań i analiz społecznych skutków transformacji ustrojowej w Polsce, działaniu na rzecz, przejrzystej i przyjaznej dla obywatela administracji rządowej i samorządowej. Ważne dla działań Instytutu są też problemy migracji oraz stosunków Polski z krajami sąsiedzkimi.

 

INSTYTUT SPRAW PUBLICZNYCH

      ul. Szpitalna 5 lok. 22

00-031 Warszawa

tel: (48-22) 556 42 60

fax: (48-22) 556 42 62

e-mail: isp@isp.org.pl

 

   www.isp.org.pl